Khuyến học ở dòng họ xác lập kỷ lục “phụ tử đồng khoa” đầu tiên trong lịch sử

Từ “phụ tử đồng khoa”…

Nghệ An được mệnh danh là “đất học”, là vùng đất có nhiều dòng họ khoa bảng như dòng họ Hồ (Quỳnh Lưu), họ Đặng (ở Nho Lâm, huyện  Diễn Châu), họ Cao (Thịnh Mỹ, huyện Diễn Châu). Nhưng điều hiếm có trong lịch sử khoa cử phong kiến là cảnh “vinh quy bái tổ” của “Phụ tử đồng khoa” ở dòng họ Ngô Công thần Lý trai (xã Diễn Kỷ, huyện Diễn Châu, tỉnh Nghệ An).

Giáo sư, Nhà giáo nhân dân Đinh Xuân Lâm - Phó Chủ tịch Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam cũng đánh giá đây là sự kiện “chưa từng có trong lịch sử khoa bảng của dòng họ Ngô Lý Trai - nguồn gốc từ Bắc Ninh, được lập ở Nghệ An vào cuối thế kỷ XI. “… dòng họ Ngô từ đời này tới đời khác đã xây dựng cho mình một truyền thống rực rỡ về tinh thần hiếu học, thi cử, đỗ đạt. Đặc biệt có Ngô Trí Hòa (1565-1625), con của Tiến sĩ Ngô Trí Tri, học tại nhà với cha, rồi thi đậu cùng khoa với cha, cha đậu Tiến sĩ, con đậu Hoàng Giáp. Ngô Trí Hòa là cha của Tiến sĩ Ngô Sĩ Vinh, là ông của các Tiến sĩ Ngô Công Trạc, Ngô Hưng Giáo. Trong lịch sử khoa cử phong kiến, đó thực sự là một sự kiện hi hữu, xưa nay chưa từng có!”.

Trong lịch sử gần 1.000 năm khoa cử thời phong kiến Việt Nam (1075-1919), hai cho con nhà nho Ngô Trí Tri, Ngô Trí Hòa đã xác lập một kỷ lục “vô tiền khoáng hậu”, khi cả hai đỗ đạt cao tại khoa thi năm Nhâm Thìn (1592). Ở kỳ thi này, triều đình lấy đỗ 3 người thì Ngô Trí Tri (đã ở tuổi 53), đỗ Đệ Tam giáp đồng tiến sĩ xuất thân, con trai Ngô Trí Hòa (28 tuổi) đỗ Đệ Nhị giáp tiến sĩ xuất thân (Hoàng Giáp). Lúc vinh quy bái tổ, vua Lê Thế Tông đã ban tặng hai cha con Ngô Trí Tri, Ngô Trí Hòa một bức gấm thêu 10 chữ vàng “Khoa danh thiên hạ hữu/ Phụ tử thế gian vô”, nghĩa là, trong thiên hạ có nhiều người đỗ đạt nhưng cha con cùng đỗ một khoa thế gian xưa nay hiếm.

Nối tiếp truyền thống khoa cử của cha ông, năm Bính Tuất Phúc Thái thứ 4 (1646), con trai thứ của Ngô Trí Hoà là Ngô Sĩ Vinh đỗ Đệ Tam giáp đồng Tiến sĩ xuất thân. Ba cha con, ông cháu cùng đỗ Tiến sĩ đã được nhà vua tặng bảng vàng “Tam đại Tiến sĩ”. Người Phủ Diễn xưa đã có câu truyền “Sáng khoai, trưa khoai, tối khoai, khoai ba bữa/ Cha đỗ, con đỗ, cháu đỗ, đỗ cả nhà” là để nói về sự học, sự vượt khó để vươn lên đỗ đạt thành tài của 3 cha con, ông cháu dòng họ Ngô Lý Trai.

“Thời điểm đó, cụ Ngô Trí Tri là nhà nho nghèo, chuyên tâm dạy học và đèn sách thi cử. Cụ tham dự nhiều kỳ thi nhưng không đỗ đạt cao, cho đến kỳ thi năm Nhâm Thìn 1592, đỗ Tiến sĩ trong cùng khoa thi với con trai là Ngô Trí Hòa, nhưng thứ bậc thấp hơn. Khi nhà vua vời lên ban thưởng, gọi theo thứ tự đỗ đạt từ cao xuống thấp, cụ Ngô Trí Hòa được gọi lên trước nhưng không dám lên mà tâu Vua ban thưởng cho cha, cũng là thầy của mình trước”, ông Ngô Sĩ Ngọ - Phó Ban Thường trực Hội đồng gia tộc họ Ngô Lý Trai, kể lại câu chuyện đã được chép vào sử sách của dòng họ mình với vẻ tự hào.

Tiếp nối vinh quang của dòng họ và gia đình, năm 33 tuổi, Ngô Công Trạc - cháu 5 đời của Ngô Trí Tri đỗ Đệ Tam giáp Tiến sĩ xuất thân, khoa Giáp Tuất (1694);  Ngô Hưng Giáo đỗ Đệ Tam giáp đồng Tiến sĩ, khoa Canh Dần (1710). Tất cả họ đều ra làm quan, có nhiều đóng góp quan trọng cho sự nghiệp xây dựng, phát triển của nước nhà. Dòng họ Ngô ở làng Lý Trai gần như là dòng họ duy nhất được Vua Lê  ban tặng “Nhất môn ngũ đại đại khoa” (nghĩa là Một cửa năm đời đỗ đại khoa) và cũng là một trong rất ít dòng họ trên cả nước được nhà Lê xếp vào dòng họ Công thần.

Với bảng thành tích hiếm có, ngày 1/9/2013, dòng họ Ngô ở Diễn Châu vinh dự được Tổ chức Kỷ lục Guiness Việt Nam ghi vào danh sách Guiness với nội dung: “Tôn vinh kỷ lục cha và con cùng đỗ Tiến sĩ lần đầu tiên trong một khoa thi” dành cho cha con ông Ngô Trí Tri, Ngô Trí Hòa.

Đến dòng họ khuyến học tiêu biểu toàn quốc

Ngày 21/11 âm lịch hàng năm là ngày giỗ của cụ Ngô Trí Hòa, con cháu họ Ngô khắp cả nước tề tựu về nhà thờ họ - Khu di tích lịch sử, văn hóa quốc gia đền thờ Ngô Trí Hòa, Ngô Sĩ Vinh (xã Diễn Kỷ, Diễn Châu) để nhắc nhớ về công lao của các vị thủy tổ, ôn lại truyền thống hiếu học, học giỏi của dòng họ mình. Đây cũng là ngày dòng họ Ngô tổ chức lễ trao phần thưởng Ngô Trí Hòa cho con cháu đỗ đạt.

Ông Ngô Sĩ Công - Trưởng Hội đồng gia tộc họ Ngô Lý Trai, cho biết: “Phần thưởng Ngô Trí Hòa được lập năm 1992, từ nguồn đóng góp của các gia đình trong dòng họ, mỗi gia đình mỗi năm 5.000 đồng và từ nguồn đóng góp của con cháu trong họ tộc đã đỗ đạt. 5.000 đồng không phải là nhiều nhưng để mỗi gia đình trong dòng họ nhận thức trách nhiệm của mình trong công tác khuyến tài, khuyến học; kèm cặp, rèn dũa con em tiếp nối, phát huy truyền thống hiếu học, đỗ đạt của dòng họ mình. Phần thưởng là giấy chứng nhận và một số dụng cụ học tập như sách vở, bút giấy và một phần nhỏ tài chính để động viên các cháu hoàn thành tốt nghĩa vụ học tập và tiếp tục đạt được những thành tích tốt hơn”.

Nối tiếp truyền thống hiếu học của các bậc tiền bối, nhiều gia đình họ Ngô ở Nghệ An đã “phổ cập” đại học. Truyền thống hiếu học, học giỏi ngày càng được phát huy rộng rãi và trở thành một phong trào thi đua mạnh mẽ giữa các gia đình. Cũng bởi “nhiều con cháu học giỏi và đỗ đạt” nên Hội khuyến học của dòng họ chỉ trao phần thưởng Ngô Trí Hòa cho con em đỗ đại học chính quy, học sinh giỏi cấp tỉnh trở lên.

Không chỉ trao thưởng cho các con cháu đang ở lứa tuổi học sinh, sinh viên mà phần thưởng Ngô Trí Hòa còn động viên con cháu đã thành đạt, đạt được các học hàm, học vị hay những thành tích xuất sắc trong công tác. Bởi vậy, việc học tập, tu dưỡng, rèn luyện đã trở thành nhiệm vụ và trách nhiệm của mỗi người con trong dòng họ Ngô Lý Trai xứ Nghệ. Nhiều cái tên như Thiếu tướng Ngô Trí Nhân - Cục trưởng Cục Tác chiến điện tử, Bộ Quốc phòng; Trung tướng Ngô Văn Sơn - Cục trưởng Cục Công nghệ Thông tin, Bộ Quốc phòng; Thiếu tướng Ngô Sĩ Quyết - Phó Tư lệnh Quân chủng Hải quân; Thiếu tướng, Phó Giáo sư Ngô Sĩ Hiền - Viện trưởng Viện khoa học Hình sự, Bộ Công an; nhà ngoại giao Ngô Quang Xuân; các Tiến sĩ Ngô Đình Giao, Ngô Nhật Hưng, Ngô Hữu Hải, Ngô Sĩ Hóa…, Hoa hậu thế giới người Việt Ngô Phương Lan đã và đang tiếp nối truyền thống hiếu học, học giỏi và đóng góp vào sự phát triển mọi mặt của đất nước.

Nhiều năm liên tiếp, dòng họ Ngô Lý Trai được công nhận là “Dòng họ khuyến học tiêu biểu” cấp xã, cấp huyện, cấp tỉnh. Đặc biệt,  dòng họ Ngô Lý Trai được Hội Khuyến học tỉnh Nghệ An chọn đi dự Đại hội biểu dương các gia đình và dòng họ khuyến học tiêu biểu toàn quốc và được Trung ương Hội Khuyến học Việt Nam, Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam tặng Bằng khen, biểu trưng “Dòng họ khuyến học tiêu biểu toàn quốc” lần thứ 2.

Hoàng Lam