GS Toán học người Pháp nói về việc giữ chân nhân tài

Theo thống kê, trong 40 năm qua, đã có 228 lượt học sinh Việt Nam dự thi các kỳ Olympic Toán quốc tế. Các học sinh Việt Nam đã giành 52 huy chương vàng, 94 huy chương bạc, 67 huy chương đồng, 1 giải thưởng đặc biệt và Việt Nam luôn được vinh danh là một trong những quốc gia có nhiều tài năng toán nhất trên thế giới. Thế nhưng, theo thời gian, ít người trong số những tài năng toán học này ở lại Việt Nam mà phần lớn các nhà Toán học Việt Nam lại chọn làm việc ở nước ngoài. 

Chuyện các tài năng Toán học xuất sắc Việt Nam lập nghiệp ở nước ngoài có bình thường? Bài học kinh nghiệm Việt Nam cần rút ra từ các nước trong việc nuôi dưỡng và “giữ chân” các tài năng toán học là gì?

Phóng viên VOV đã phỏng vấn Giáo sư Toán học Cedric Villani, người giành giải thưởng Fileds Toán học 2010.

Việt Nam “kho tài năng về Toán học”

PV: Thưa Giáo sư, trong 40 năm qua Việt Nam đã giành được 52 huy chương vàng, 94 huy chương bạc, 67 huy chương đồng về Toán học. Trước tiên, ông đánh giá như thế nào về khả năng Toán học của người Việt Nam?

GS Cedric Villani: Những con số vừa nêu và những bảng vàng thành tích của các học sinh Việt Nam chỉ ra rằng Việt Nam là một trong những quốc gia hàng đầu thế giới trong lĩnh vực Toán học. Việt Nam có thể nói là một “kho” cung cấp các tài năng toán học trên thế giới.

PV: Sau 40 năm kể từ khi Việt Nam tham gia cuộc thi Toán học quốc tế đầu tiên, có một thực tế là rất nhiều các tài năng Toán học của Việt Nam đã ra nước ngoài làm việc. Rất ít người ở lại làm việc tại Việt Nam. Còn ở Pháp, khi một tài năng Toán học đoạt giải thưởng Olympic quốc tế họ thường lựa chọn con đường nào thưa Giáo sư? 

GS Cedric Villani: Có thể nói phần lớn các tài năng toán học Pháp đều ở lại phụng sự quốc gia, hoặc họ đi học tập phát triển nâng cao kỹ năng ở nước ngoài sau đó đều quay trở lại làm việc ở Pháp. Tất nhiên chúng ta không thể so sánh câu chuyện sử dụng tài năng ở Pháp và ở Việt Nam vì hai nước có quá nhiều điểm khác biệt.

Ở xuất phát điểm là học sinh phổ thông hay ở tầm các thí sinh dự thi các kỳ Olympic quốc tế, Việt Nam có nhiều các tài năng khoa học hơn ở Pháp. Nhưng phải nói thật rằng điều kiện nuôi dưỡng, chăm sóc các tài năng Toán học ở Pháp tốt hơn.

Bằng chứng là các trường Đại học Pháp liên tục tổ chức các cuộc thi tìm kiếm tài năng Toán học ở cấp quốc gia và quốc tế; các doanh nghiệp lớn của Pháp tài trợ… để chuẩn bị cho một chiến lược “săn đầu người” tương lai và họ đầu tư rất nhiều cho các tài năng cả về tài chính và phương diện kỹ thuật.

Ở Pháp có một mạng lưới kết nối quốc tế để tìm kiếm, phát hiện và chăm sóc các tài năng. Ví dụ như chỉ cần có tài là các em được đầu tư bằng nhiều cách.

Ở Việt Nam một môi trường tầm quốc tế để bồi dưỡng các tài năng có lẽ không thuận lợi như ở Pháp. Bằng chứng là rất nhiều học sinh Việt Nam đã sang du học ở Pháp. Giáo sư Ngô Bảo Châu, bạn tôi và là một Giáo sư nổi tiếng ở Việt nam, sau khi tốt nghiệp phổ thông ở Việt Nam, ông đã sang Pháp học Đại học. Môi trường học tập ở Pháp đã cho phép Giáo sư Châu hay các tài năng khác học tập cao hơn ở rất nhiều cấp độ. Tôi chắc rằng điều kiện ở Việt Nam hiện nay cũng chưa được như thế. Đó là một nguyên nhân quan trọng khiến các tài năng Việt Nam thường ra nước ngoài để phát triển.

PV: Thưa giáo sư, ở Pháp, sau khi các nhà Toán học giành được Huy chương Olympic hay là các giải thưởng quốc tế khác thì chính phủ thường có ưu đãi gì cho các tài năng này không?

GS Cedric Villani: Chính sách của Chính phủ Pháp là tạo mọi cơ hội để hỗ trợ các tài năng phát triển và đó cũng là một phương thức giữ chân người tài. Chẳng hạn như ở môi trường nghiên cứu, chính phủ khuyến khích các nhân tài đề xuất các phát minh, xây dựng các quỹ tài trợ về tài chính, cung cấp học bổng và đào tạo các sinh viên “nguồn”.

Trong một môi trường học thuật, những tài năng toán học cũng như các tài năng khoa học khác ở Pháp có rất nhiều cơ hội để phát huy tài năng của họ. Ví dụ như khi họ có nhu cầu học cao hơn lên ở nước ngoài, chính phủ sẵn sàng tạo điều kiện để họ đi học ở các nước phát triển khác-nơi mà có ngành khoa học phát triển tiên tiến; coi họ như một nguồn để dành cho sự phát triển của đất nước sau này cũng như một kênh để quảng bá cho sự hấp dẫn của ngành giáo dục Pháp ở nước ngoài.

Và khi họ trở về nước sau thời gian học tập, chính phủ luôn sẵn sàng trải thảm đỏ với những ưu đãi cao nhất.

Lương bổng tốt mới không lo chảy máu chất xám

PV: Nước Pháp cũng đã từng đối mặt với tình trạng “chảy máu chất xám”. Rất nhiều nhà khoa học Pháp đã sang Mỹ để làm việc. Chính phủ Pháp đã áp dụng những chính sách nào để giữ chân các nhà Toán học tài năng?

GS Cedric Villani: Có rất nhiều các biện pháp tại chỗ được chính phủ áp dụng. Hỗ trợ tài chính được coi là một chính sách hiệu quả nhất.

Có thể kể đến các chương trình hỗ trợ cho những nhân tài giành giải thưởng cao trong các kỳ thi quốc tế. Khi một tài năng toán học được phát hiện, hệ thống các trường Đại học Pháp sẵn sàng đón nhận họ với mọi điều kiện tốt nhất.

Ngoài ra, các hệ thống ngân hàng sẵn lòng tài trợ cho các nhà Toán học trẻ, các nhà khoa học trẻ; sự ủng hộ rộng rãi của các Bộ, ngành liên quan. Tất cả tạo thành một chuỗi dây chuyền, một tư duy “mặc định” trong xã hội là phải tạo điều kiện hết sức, ủng hộ hết sức để phát triển các tài năng.

Chính phủ Pháp cũng đã có các chính sách quảng bá hình ảnh để tiếp nhận, đón chào các tài năng trẻ từ các quốc gia khác.

Một khi tạo dựng được hình ảnh hấp dẫn tin cậy về môi trường nghiên cứu hàng đầu thế giới với các tài năng trẻ đến từ khắp thế giới, việc giữ chân các nhân tài toán học hay là các tài năng trong các lĩnh vực khác là điều không quá khó.

Nói đơn giản là khi nước Pháp đã trở thành một trong những đầu tầu về nghiên cứu khoa học của thế giới thì việc lựa chọn ở lại làm việc cho đất nước có lẽ cũng là một ưu tiên hàng đầu của các nhà toán học và khoa học Pháp.

PV: Theo Giáo sư, đâu là nguyên nhân dẫn tới việc những tài năng Toán học của Việt Nam lần lượt ra đi?

GS Cedric Villani: Tôi nghĩ rằng, có 2 yếu tố chính có thể khiến các tài năng của Việt Nam ra đi và khiến các bạn rơi vào tình cảnh “chảy máu chất xám”. Đó chính là câu chuyện lương bổng và môi trường làm việc, gọi chính xác là môi trường nghiên cứu khoa học có phù hợp và tạo điều kiện phát triển cho các nhân tài toán học hay các ngành nghề khác hay không.

Về yếu tố thứ nhất là chuyện lương bổng. Thực tế cho thấy là rất nhiều quốc gia phát triển họ trả lương rất cao, thậm chí cả trăm ngàn, triệu đô la cho các nhà toán học, khoa học đầu ngành.

Ví dụ như ở châu Âu, ở Mỹ, người ta có thể trả lương gấp 2, gấp 3, thậm chí là gấp 4 lần cho các tài năng toán học giỏi so với mức thông thường. Đó là sức hấp dẫn không thể phủ nhận khi nói đến chuyện lợi ích mà một nhà nghiên cứu có quyền được hưởng. Tôi nghĩ rằng đó là một yếu tố rất khó để các bạn đạt tới điều kiện trả lương như vậy.

Yếu tố thứ 2 chính là môi trường làm việc, tức là môi trường nghiên cứu khoa học đạt chuẩn như ở các nước phát triển. Xét về yếu tố này có thể nói Mỹ là quốc gia có điều kiện tối ưu nhất để các tài năng toán học phát triển.

Tiền lương bổng là một chuyện, điều quan trọng là môi trường nghiên cứu có được tự do phát huy sở trường của các nhà toán học hay không? Họ có được tự do đề xuất các dự án nghiên cứu lớn-dù là chỉ trong ý tưởng hay không? Những yếu tố này là hết sức quan trọng đối với các nhà toán học nói riêng, các nhà khoa học nói chung.

Rõ ràng là để nghiên cứu khoa học, các tài năng cần một không gian mở để tư duy mới có thể sáng tạo. Đây là những yếu tố rất quan trọng đối với các tài năng khi họ xem xét nên làm việc ở trong nước hay là có những lựa chọn khác. Trong trường hợp của Việt Nam, các bạn là một quốc gia đang phát triển, hai yếu tố này cực kỳ quan trọng.

Tôi cũng biết là điều kiện phát triển kinh tế ở Việt Nam khác so với các quốc gia khác, trong đó kinh tế được coi là điều kiện tiên quyết để quyết định chuyện đi hay ở của các tài năng toán học.

Một nguyên nhân nữa tôi muốn nói thêm là điều kiện, phương tiện để nghiên cứu. Đối với một tài năng toán học, một nhà khoa học, họ rất cần có các trang thiết bị cần thiết để hỗ trợ công việc của mình.

Ở các quốc gia đang phát triển, các phương tiện nghiên cứu rất hiện đại, sẵn có, chẳng hạn như các phòng thí nghiệm. Đây là một câu chuyện thực tế vì ngay cả ở châu Âu, các nhà toán học hàng đầu nhiều khi cũng lựa chọn Mỹ để làm việc. Đơn giản là bởi Mỹ họ trả lương cao hơn, điều kiện làm việc tốt hơn.

Tôi nghĩ rằng, Việt Nam cũng là một câu chuyện tương tự. Giáo sư Ngô Bảo Châu bạn tôi là một ví dụ. Ông có thể đưa ra các ý tưởng sáng tạo, dễ dàng tổ chức các hội thảo khoa học mà không phải quá lo về chuyện kinh phí. Đó là một sự lựa chọn mặc dù rất nhiều nhà khoa học muốn gắn bó với quốc gia của họ.

PV: Không thể không tính đến lợi ích cá nhân của những tài năng trẻ khi họ có sự lựa chọn riêng của mình. Giả sử một người Việt trẻ có tài năng, theo giáo sư, bạn trẻ ấy nên ra nước ngoài để có điều kiện phát triển và ở lại đó để tiếp tục cống hiến hay là nên về xây dựng đất nước. Hoặc nếu có thể, bạn trẻ ấy sẽ tiếp tục ở nước ngoài và giúp đất nước mình phát triển?

GS Cedric Villani: Tôi khuyến khích các bạn trẻ hãy quay về xây dựng đất nước của mình, đó là lòng yêu nước, là điều nên làm. Tôi cũng có vài năm sống và làm việc ở Mỹ, nhưng việc quay lại Pháp để có thể làm việc và cống hiến là một điều quan trọng với tôi. Tôi ủng hộ những bản trẻ tài năng Việt Nam phát triển đất nước của mình.

Có một vấn đề cũng quan trọng không kém, đó là các tài năng trẻ của Việt Nam phải biết vươn ra thế giới. Thậm chí hòa nhập vào nó và phát triển nghiên cứu của mình. Lúc đó, họ sẽ có đủ tri thức để phát triển và đóng góp cho đất nước.

Tôi cũng khuyến khích các bạn trẻ vừa sống vừa làm việc cả ở Việt Nam và nước ngoài, đưa Việt Nam hội nhập và phát triển từng tí một. Và sẽ có một ngày, các bạn trẻ Việt Nam có thể nghiên cứu những vấn đề nóng bỏng của thế giới ngay tại đất nước của mình. Tuy nhiên đó cũng là một vấn đề cần rất nhiều sự đầu tư và giúp đỡ từ chính phủ và các bạn.

Phải tính đến chuyện xây dựng một môi trường nghiên cứu quốc tế

PV: Trong buổi hội thảo ở L’Espace đầu tuần này, Giáo sư có nói rằng đam mê khoa học là yếu tố cốt lõi để các nhà Toán học phát triển. Nhưng ở Việt Nam, đam mê mới chỉ là yếu tố cần thôi, mà yếu tố đủ trước tiên phải là chuyện ăn chắc, mặc bền rồi mới tính đến những chuyện khác. Thiếu tiền chỉ là một yếu tố, nhưng thiếu cơ chế hiệu quả đầu tư cho khoa học cũng là một nguyên nhân cản bước các tài năng toán Việt Nam. Giáo sư nghĩ sao về câu chuyện này?

GS Cedric Villani: Một thành tố rất quan trọng trong việc xây dựng cơ chế khuyến khích tài năng toán học là chính sách đầu tư cho nó sao cho thỏa đáng. Anh không thể nói chuyện phát triển nếu anh không quan tâm, anh không để ý đến nó. Ở môi trường học thuật cao, điều này là vô cùng cần thiết. Nếu không xây dựng một chính sách hiệu quả, phù hợp, Việt Nam sẽ khó có được một đội ngũ tài năng toán học.

Thực tế đã chứng minh rằng, toán học là một trong những môn khoa học cơ bản góp phần tạo nên những động lực về tư duy, về sáng tạo cho sự phát triển của quốc gia, đặc biệt là những quốc gia Đông Nam Á, nơi có đội ngũ nhân lực trẻ, tài năng đông đảo - được ví như một động lực mới phát triển cho tương lai. Đây không phải là câu chuyện của riêng toán học mà của các ngành khoa học khác.

Nhưng xin lưu ý rằng, chuyện xây dựng cơ chế không chỉ phụ thuộc vào một nhân tố, mà nó phụ thuộc vào rất nhiều chuỗi nhân tố khác nhau. Chẳng hạn khi đưa ra một con số thống kê nó phải dựa trên dẫn chứng, điều tra, những con người sự việc cụ thể. Chuyện đầu tư cho cơ chế phải tính tới chính sách cụ thể, con người cụ thể.

Hay một quốc gia không thể phát triển đơn lẻ mà trong một thế giới phẳng quốc gia này có sự liên hệ chặt chẽ với các quốc gia kia. Xây dựng cơ chế chuẩn tạo động lực cho toán học, khoa học phát triển nhất thiết phải đầu tư không chỉ riêng chuyện tiền mà còn là chuyện nhân lực, vật lực và con người trong dài hạn. Nhưng tôi cho rằng nếu chúng ta đầu tư xây dựng một cơ chế quá rộng, thiếu sự tập trung, qúa dàn trải cũng sẽ không mang lại hiệu quả cao. Hoặc đầu tư quá nhỏ giọt thì tác dụng sẽ không được như mong đợi.

PV: Với những vấn đề đặt ra hiện nay trong câu chuyện “giữ chân”  các tài năng trẻ, giáo sư có lời khuyên gì cho Việt Nam?

GS Cedric Villani: Đối với Việt Nam, tôi nghĩ rằng một điểm quan trọng là các bạn phải duy trì được các nguồn nhân lực tài năng, đặc biệt là các tài năng trình độ cao như các em đã đoạt Huy chương tại các kỳ thi toán Olympic quốc tế. Đó là nhân tố để duy trì danh tiếng của Việt Nam.

Thứ hai, các bạn phải phát hiện, đầu tư từ rất sớm cho các tài năng trẻ ngay từ cấp phổ thông cơ sở, phổ thông trung học để mà nuôi dưỡng lòng say mê và động lực cho phát triển. Ngoài ra, chúng ta cũng cần tạo ra một cơ chế cạnh tranh, kết nối đồng bộ giữa các yếu tố về tài chính, về hạ tầng, về thông tin… để tạo ra dòng chảy thông suốt cho môi trường nghiên cứu khoa học.

Các bạn cũng cần tiến tới tạo dựng một chuỗi liên kết hệ thống các học viện nghiên cứu chuyên về toán học, các chuỗi phòng thí nghiệm cũng như các dự án nghiên cứu đổi mới sáng tạo trong lĩnh vực toán học.

Cần phải lắng nghe, học hỏi những kinh nghiệm của các nước phát triển để ứng dụng tốt nhất trong điều kiện của Việt Nam; giữ mối liên hệ chặt chẽ với các chuyên gia đầu ngành trong các lĩnh vực khoa học cơ bản hàng đầu thế giới để cập nhật những bước tiến mới nhất và có được sự hỗ trợ tốt nhất có thể.

Nói tóm lại, chìa khóa để xây dựng môi trường nghiên cứu, môi trường khoa học tốt nhất,  “giữ chân” các tài năng chính là việc đầu tư cho đội ngũ giảng dạy đẳng cấp với mục tiêu đưa Việt Nam trở thành một môi trường nghiên cứu quốc tế. Ngoài ra, các bạn cần có sự mở cửa thông tin kết nối với thế giới trong khoa học.

PV: Xin trân trọng cảm ơn Giáo sư!

Theo VOV