Công bố sử liệu về 29 đơn vị hành chính cấp tỉnh thời thuộc địa ở Bắc Kì

Cuốn sách là tuyển tập các văn bản, tài liệu lưu trữ liên quan đến chủ đề địa danh hành chính và các vấn đề liên quan đến địa danh như tổ chức hành chính, địa giới hành chính, ý nghĩa tên gọi, đặc điểm tự nhiên, xã hội. Đặc biệt là quá trình thay đổi xã hội dưới thời Pháp thuộc ở các tỉnh Bắc Kì.

Để góp phần cung cấp thêm nguồn sử liệu quan trọng cho các công trình nghiên cứu về địa danh hành chính các tỉnh Bắc Kì dưới thời Pháp thuộc, Trung tâm Lưu trữ quốc gia I biên soạn cuốn sách Địa danh hành chính Bắc Kì qua tài liệu lưu trữ thời kì thuộc địa.

Cuốn sách biên soạn trên cơ sở tổng hợp, nghiên cứu các tài liệu và tư liệu lưu trữ về địa danh hành chính đang bảo quản tại Trung tâm Lưu trữ quốc gia I.

Thời kì thuộc địa, lãnh thổ Đông Dương được quản lí theo các cấp sau: Cấp trung ương hay cấp Đông Dương, cấp kì, cấp tỉnh, cấp huyện và cấp tổng xã (làng).

Ở Bắc Kì, các đơn vị hành chính gồm: Cấp tỉnh (gồm các tỉnh, thành phố và các đạo quan binh), cấp huyện (gồm huyện, châu, trung tâm đô thị/thị xã/thành phố thuộc tỉnh), cấp tổng và cấp làng/xã/bản.

Nhận thấy vai trò của tổ chức làng xã ở Việt Nam là tổ chức truyền thống, phức tạp nên chính quyền thuộc địa không trực tiếp xâm nhập vào nhưng vẫn thông qua hệ thống quan chức người Việt cấp tỉnh, cấp huyện, xã để cai trị.

Chính vì vậy, chính quyền vẫn duy trì các tên gọi truyền thống vốn có của làng, xã của Việt Nam nói chung và của Bắc Kì nói riêng trong giai đoạn đầu. Các đơn vị hành chính từ cấp tỉnh đến cấp làng/xã có sự tách, sáp nhập hoặc đổi tên nhưng địa danh vẫn được đặt bằng tiếng Việt và theo đề nghị chính quyền và người dân địa phương.

Đối với các trung tâm đô thị ở các tỉnh và 2 thành phố Hà Nội và Hải Phòng đã có sự xuất hiện các địa danh đường phố bằng tên riêng tiếng nước ngoài (tiếng Pháp).

 Về mặt quản lí hành chính, các trung tâm đô thị được tổ chức thành các Hộ (quartiers) gồm các đường phố (đại lộ và phố). Tên các đường phố được đặt bằng tên của các sĩ quan quân đội, các quan chức cao cấp Pháp và tên gọi của một số thủ đô như Pháp, Bỉ và Anh.

Điều đó cho thấy, ý chí chính trị được thể hiện rất rõ thông qua cách đặt tên địa danh. Cùng với mục đích ghi danh cho các tướng lĩnh, quan chức có công trạng đối với nước Pháp ở Đông Dương, chính quyền muốn gây ảnh hưởng với người dân bản xứ về sự có mặt của người Pháp tại xứ An Nam, với mong muốn biến xứ sở này thực sự trở thành một phần của Mẫu quốc.

Một số tên gọi người Việt cũng được đặt cho các đường phố: Hai Bà Trưng, Đinh Tiên Hoàng, Lý Thường Kiệt, Trần Hưng Đạo, Lê Lợi, Gia Long, Đồng Khánh, Bảng Nhỡn Đôn, Nguyễn Du, Lê Quý Đôn, Án Sát Siêu, Nguyễn Trãi, Nguyễn Công Trứ, Phạm Phú Thứ, Trần Lưu Huệ… để thể hiện việc ghi nhận công lao và sự ảnh hưởng của các vị vua quan, danh tướng và danh nhân thời bấy giờ.

Nghiên cứu, tổng hợp những tài liệu về chủ đề này mang lại khá nhiều điều thú vị. Các địa danh ở Bắc Kì đa phần đều phản ánh ý nghĩa nào đó thông qua các tên gọi. Những thay đổi địa danh, đôi khi gắn liền với thay đổi về tổ chức hành chính hoặc các vấn đề chính trị, xã hội.

Ý nghĩa tên gọi gắn liền với yếu tố tự nhiên thể hiện rất rõ nét. Các yếu tố định danh mang tính chất mô tả khá phổ biến hầu hết ở các tỉnh.

Để tạo thuận lợi cho việc nghiên cứu và tra tìm của độc giả, Ban Biên soạn đã lựa chọn sắp xếp tư liệu theo hệ thống đơn vị hành chính cấp tỉnh vào thời điểm những năm 1920, gồm 29 tỉnh và thành phố.

Đây là thời điểm tổ chức hành chính ở Bắc Kì đã khá ổn định và cơ bản duy trì cho đến năm 1945. Các tỉnh được sắp xếp theo bảng chữ cái tên gọi của tỉnh, thành phố. Nội dung cho mỗi tỉnh, thành phố gồm:

- Phần Tiểu dẫn: Giới thiệu chung về lịch sử và quá trình thay đổi các đơn vị hành chính của tỉnh đó.

- Phần Nội dung tài liệu: Các văn bản, tài liệu và danh mục các đơn vị hành chính được sắp xếp theo trật tự thời gian. Kèm theo mỗi văn bản tài liệu đều có chú thích địa chỉ tra cứu để người nghiên cứu có thể tìm kiếm dễ dàng khi cần tiếp cận và sử dụng các văn bản toàn văn hay bản gốc tài liệu lưu trữ.

- Phần Tài liệu minh họa: Bản đồ tỉnh, thành phố và một số văn bản tài liệu lưu trữ gốc.

Đại diện Ban biên soạn cuốn sách cho biết, các văn bản được lựa chọn tập trung chủ yếu vào các nghị định, quyết định thành lập, tách, sáp nhập, đặt tên, đổi tên các đơn vị hành chính. Kèm theo đó là các danh mục các đơn vị hành chính theo từng tỉnh của một số năm 1909, 1926,1929 và một số bản đồ, tài liệu về việc xác định ranh giới của các đơn vị.

Đây đều là các tài liệu quý giá, có nhiều tài liệu lần đầu được công bố rộng rãi đến công chúng.