Người “khai sinh” cho các loài cá nước ngọt ở Phong Nha-Kẻ Bàng

Đạp xe đi tìm cá

Con đường đến với niềm đam mê nghiên cứu và khám phá các loài cá nược ngọt của TS. Nguyễn Thái Tự cũng khá tình cờ. Năm 1959, chàng trai quê ở xã Yên Sơn, huyện Đô Lương (tỉnh Nghệ An) đậu vào ĐH Tổng hợp Hà Nội. Chọn ngành động vật học, Nguyễn Thái Tự quyết tâm đi sâu vào nghiên cứu chuột và các loài gặm nhấm.

Năm 1962, sau khi tốt nghiệp, chàng sinh viên Nguyễn Thái Tự đã về giảng dạy tại Trường ĐHSP Vinh – nay là Trường ĐH Vinh. Tại đây, ngoài công tác giảng dạy, thầy giáo Tự vẫn tiếp tục nghiên cứu về đàn chuột đang còn dang dở thời đại học. Năm 1974, do kinh tế khó khăn việc nghiên cứu chuột phải tạm dừng. Ông chuyển sang nghiên cứu các loài cá nước ngọt vì cá rất sẵn, việc đánh bắt rất dễ dàng.

TS. Nguyễn Thái Tự nhớ lại: “Những năm 70 của thế kỷ trước cá ở các ao hồ, sông suối ở Nghệ An nhiều lắm. Để tìm hiểu, nghiên cứu về các loài cá dọc sông Lam, từ Cửa Hội (huyện Nghi Lộc) đến Cửa Rào (huyện Tương Dương) dài mấy trăm km tôi đều đi bằng xe đạp cả”. Sau nhiều năm nghiên cứu thầy giáo Nguyễn Thái Tự cùng học trò và cộng sự đã cho ra đời công trình "Cá nước ngọt sông Lam".

Năm 1992, khi Giáo sư, Viện sỹ Nguyễn Văn Hiệu khởi dựng chương trình “Nghiên cứu khoa học cơ bản trong lĩnh vực khoa học tự nhiên”, Nguyễn Thái Tự tham gia với cương vị Chủ nhiệm đề tài cấp nhà nước “Bảo tồn đa dạng sinh học Bắc Trường Sơn”. Sau 16 năm lăn lộn khắp các khe suối, đồi núi ở các tỉnh từ Thanh Hóa đến Thừa Thiên- Huế, ông đã hoàn thành nghiên cứu với những công trình nổi bật như: "Bảo tồn đa dạng sinh học cá vùng núi đá vôi Phong Nha - Kẻ Bàng"; "Nguồn lợi cá và bảo vệ loài cá ở Vũ Quang (Hà Tĩnh)"; hay như: “Khu hệ cá Bến En (tỉnh Thanh Hóa)"...

TS. Nguyễn Thái Tự là người đã tìm ra và đặt tên cho nhiều loài cá mới trên thế giới như loài cá Lá Giang mà ông tìm được ở Khu BTTN Vũ Quang vào năm 1992. Phát hiện của ông lúc đầu chưa được thế giới công nhận, tuy nhiên sau 3 năm nghiên cứu TS. Nguyễn Thái Tự đã chứng minh cá Lá Giang là một loài mới và được giới khoa học trên thế giới công nhận. Năm 1995 cá Lá Giang được đưa vào sách đỏ Việt Nam với tên gọi "Parazacco Vuquangensis, Tu, 1995".

Tại vùng đá vôi Phong Nha - Kẻ Bàng, tỉnh Quảng Bình, TS. Nguyễn Thái Tự và cộng sự đã tìm ra nhiều loài cá mới cho thế giới trong đó có loài cá chép hoa mà ông đã đặt tên khoa học cho nó là Cyprimus Hieni (theo tên cụ thân sinh Nguyễn Thái Hiến). Tiến sỹ Tự đã chứng minh Phong Nha - Kẻ Bàng là trung tâm phát sinh thứ tư của chi cá chép Cyprimus và là trung tâm phát sinh của tộc cá diếc. Trong vùng địa lý Phong Nha - Kẻ Bàng có đầy đủ 4 bước quan trọng nhất của quá trình hình thành loài mới. Hiện tại trong hơn 500 loài cá nước ngọt được ghi nhận ở Việt Nam, tiến sĩ Tự đã tìm được hơn 162 loài ở Phong Nha - Kẻ Bàng.

Hơn 50 lặn lội khắp các khe suối, cánh rừng các tỉnh khu vực Bắc Miền Trung đề tìm tòi, nghiên cứu về các loài cá nước ngọt, phương tiện mà ông Tiến sỹ Cá yêu thích chính là chiếc xe đạp: “Mọi người cứ bảo tôi lạc hậu nhưng với tôi đi xe đạp vừa là hành động của một công dân toàn cầu với mục đích không lạm dụng tiến bộ khoa học kỹ thuật mà phá hủy môi trường, vừa còn tập thể dục rèn luyện sức khỏe. Chiếc xe đạp đã gắn bó với tôi hơn 60 năm, nó là người bạn trung thành, là phương tiện đưa tôi đến với những thành công trong nghiên cứu khoa học” - TS. Nguyễn Thái Tự chia sẻ.

Cháy mãi đam mê

Gặp gỡ và trao đổi với TS.Nguyễn Thái Tự, chúng tôi cảm nhận được niềm đam mê về nghiên cứu các loài cá của ông vẫn không giảm. Mặc dù đã 78 tuổi nhưng mỗi khi được mời tham dự các hội thảo khoa học ông đều nhiệt tình tham gia. Hội thảo tổ chức gần thì ông đạp xe đạp đến dự, ở xa thì bắt xe khách đi. Hiện tại ông được các tổ chức quốc tế mời làm cố vấn của chương trình bảo tồn hệ cá ở Phong Nha - Kẻ Bàng. Khi được hỏi về động lực nào mà dù tuổi đã cao ông vẫn nhiệt tình tham dự các cuộc hội thảo khoa học, các hoạt động nghiên cứu về các loài cá, Tiến sỹ Tự đã bộc bạch: “Đến các hội thảo khoa học mong muốn duy nhất của tôi là muôn chia sẽ nhưng kinh nghiệm, kết quả nghiên cứu khoa học của mình đến các đồng nghiệp, các nhà quản lý để từ đó họ có biện pháp bảo vệ sự đa dạng sinh học của các loài cá nước ngọt”.

Hiện tại căn nhà của Tiến sỹ Tự ở khối Yên Phúc, phường Hưng Phúc, TP Vinh được xem là một bảo tàng thu nhỏ của các loài cá nước ngọt. Nhà ông có gần 200 tiêu bản các loài cá mà ông và cộng sự tìm được trong quá trình nghiên cứu trong đó có nhiều loài mới của thế giới do ông phát hiện. Nhà giáo Ưu tú Nguyễn Thị Bê, vợ Tiến sỹ Nguyễn Thái Tự cho biết: “Các tiêu bản cá đều được ông ấy cất giữ cẩn thận trong tủ kính tại khu vực phòng khách của nhà. Ngày nào ông ấy cũng ngắm nghía, quan sát, chưa có sự cho phép không ai được đụng vào cả. Nhiều lúc tôi cứ đùa không khéo ông quý cá hơn cả vợ...”.

Trên 50 năm làm công tác giảng dạy và nghiên cứu khoa học, điều mà tiến sỹ Nguyễn Thái Tự trăn trở nhất hiện tại đó là ở Việt Nam việc giảng dạy và học tập tại các trường đại học chưa được kết hợp tốt với việc nghiên cứu khoa học. “Một sinh viên có niềm đam mê khoa học, vào trường nếu được cung cấp phương pháp tư duy thì có thể tiếp cận mọi tri thức của nhân loại. Người thầy bên cạnh công tác giảng dạy, cần phải kết hợp với việc nghiên cứu khoa học, hãy cho sinh viên tham gia vào các đề tài khoa học, hãy truyền đạt cho học trò những kiến thức thông qua những trải nghiệm, những công trình nghiên cứu của mình” – Tiến sỹ Nguyễn Thái Tự chia sẻ.

Nguyễn Duy