Lo lợi ích nhóm và độc quyền khi chỉ định thầu nhà đầu tư làm đường sắt

Sáng 16/6, Bộ trưởng Xây dựng Trần Hồng Minh trình Quốc hội Dự án Luật Đường sắt sửa đổi, trong đó đề cập nhiều cơ chế, chính sách đặc thù, đặc biệt để đầu tư phát triển hệ thống đường sắt.

Theo Bộ trưởng Trần Hồng Minh, các quy định này được cấp có thẩm quyền thống nhất chủ trương, nhằm tạo hành lang pháp lý mang tính đột phá cho phát triển đường sắt.

Ông Minh cho biết dự thảo luật gồm 23 cơ chế, chính sách đặc thù, đặc biệt để phát triển đường sắt, trong đó có 21 cơ chế, chính sách được luật hóa từ các nghị quyết của Quốc hội và 2 cơ chế, chính sách mới (gồm Điều 24 về đầu tư dự án đường sắt bằng nguồn vốn ngoài Nhà nước và Điều 36 về hợp đồng).

Bộ trưởng Xây dựng nhấn mạnh mục tiêu chủ yếu của các cơ chế, chính sách đặc thù, đặc biệt nhằm đẩy mạnh phân cấp, phân quyền, cũng như rút ngắn trình tự, thủ tục, đẩy nhanh tiến độ, sớm hoàn thành các dự án đường sắt; khuyến khích sự tham gia của doanh nghiệp tư nhân.

Để bảo đảm đáp ứng yêu cầu về tiến độ đầu tư xây dựng các dự án đường sắt, Chính phủ đề nghị các quy định bổ sung mới và dự thảo luật có hiệu lực thi hành từ 1/7. Các quy định còn lại của Luật Đường sắt sửa đổi có hiệu lực thi hành từ 1/1/2026.

Trình bày báo cáo thẩm tra nội dung này, Chủ nhiệm Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường Lê Quang Huy cho biết Ủy ban thống nhất cao với chủ trương cần có cơ chế, chính sách đặc thù, đặc biệt để đầu tư hệ thống đường sắt Việt Nam.

Tuy nhiên, cơ quan thẩm tra đề nghị giới hạn phạm vi, đối tượng được áp dụng; tăng cường giám sát, công khai, minh bạch thông tin; tăng cường giám sát, công khai, minh bạch thông tin; có chế tài phù hợp.

Ghi nhận quy định về đầu tư dự án đường sắt bằng nguồn vốn ngoài Nhà nước đã thể chế hóa chủ trương phân cấp, khuyến khích phát triển kinh tế tư nhân, song cơ quan thẩm tra băn khoăn về cơ chế cho phép chỉ định nhà đầu tư dự án PPP và TOD (địa phương quyết định nhà đầu tư).

Cơ quan thẩm tra cho rằng cơ chế này có thể giúp rút ngắn thủ tục nhưng dễ dẫn đến lợi ích nhóm, độc quyền, thiếu minh bạch nếu không kiểm soát tốt.

Do đó, Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường đề nghị cơ quan chủ trì soạn thảo quy định tiêu chí và quy trình minh bạch khi chỉ định nhà đầu tư, bảo đảm công khai cạnh tranh và điều kiện chặt chẽ.

“Nhà đầu tư được chỉ định phải đủ năng lực, trải qua thẩm định độc lập”, ông Huy nhấn mạnh quan điểm của cơ quan thẩm tra.

Ủy ban này cũng đề nghị làm rõ các hỗ trợ (chia sẻ rủi ro doanh thu, ưu đãi thuế, tín dụng…) và cơ chế bảo đảm thực hiện cam kết của Nhà nước để tăng sức hút nhà đầu tư, bảo đảm chính sách ổn định, nhất quán…

Về cơ chế, chính sách phát triển đô thị quanh đường sắt (mô hình TOD) và khai thác quỹ đất vùng phụ cận nhà ga, nhiều ý kiến trong cơ quan thẩm tra cơ bản nhất trí, theo lời ông Huy.

Dù vậy, Ủy ban này đề nghị Chính phủ làm rõ và nghiên cứu, bổ sung quy định rõ giới hạn thẩm quyền địa phương khi điều chỉnh quy hoạch; quy định cơ chế giám sát độc lập, minh bạch khi điều chỉnh quy hoạch; bổ sung quy định tiêu chí về năng lực hạ tầng và kế hoạch nâng cấp hạ tầng trước khi phê duyệt TOD, quy định điều kiện thực hiện.

Bên cạnh đó, theo cơ quan thẩm tra, dự thảo luật cần quy định rõ cơ chế phân chia nguồn thu; quy định trách nhiệm giải trình và chế tài xử lý.