Quá trình đánh bắt cá trên sông Ngàn Sâu, người dân Hà Tĩnh phát hiện một cặp thuyền độc mộc cổ nặng đến 2 tấn, dài hơn 11m. Chính quyền, cán bộ bảo tàng phải mất nhiều thời gian mới thuyết phục được họ nhượng lại hiện vật.

2h ngày 15/7/2020, trời tối đen như mực. Khi mọi người đang chìm sâu trong giấc ngủ, ông Lê Văn Định (năm đó 47 tuổi, trú xã Hương Thủy, huyện Hương Khê, tỉnh Hà Tĩnh) một mình chèo đò trên sông Ngàn Sông thả lưới đánh bắt cá.

Cả khúc sông chỉ có âm thanh phát ra từ mái chèo khua vào mặt nước. Khi thuyền đến đoạn qua địa phận giáp ranh thôn 6 và 7 (xã Hương Thủy), lưới đánh cá của ông Định mắc vào một chướng ngại vật. Loay hoay mãi không xử lý được, ông quyết định lặn xuống sông tháo gỡ.

Tại khoảng cách sâu hơn 5m so với mặt nước, người đàn ông này phát hiện có một vật thể như khúc gỗ rất lớn.

"Lúc đó, tôi chỉ nghĩ đây là một khúc gỗ quý, tuổi đời lâu năm. Tôi quyết định đánh dấu vị trí phát hiện bằng cách cột vào đây một sợi dây gắn với phao nổi trên mặt nước. Sau đó, tôi tiếp tục đi đánh cá", ông Định nhớ lại.

Bình minh ló rạng, ông tiết lộ chuyện phát hiện được khúc gỗ lớn cho 5 người đàn ông là người thân, hàng xóm. Đây là những người có kinh nghiệm sông nước, giỏi bơi lội trong vùng. Họ bàn với nhau về phương án dùng thuyền bê tông hút cát di chuyển ra, neo đậu giữa sông rồi tiến hành trục vớt.

Hơn 7h, sau khi ăn sáng, nhóm ngư dân tiến về vị trí mà ông Định đã dùng phao đánh dấu. Họ lặn xuống kiểm tra và phát hiện đây đúng là một khối gỗ lớn, dài đến cả chục mét. Nó bị mắc kẹt do hơn một nửa chiều dài nằm dưới lớp bùn, cát.

Để trục vớt, nhóm ngư dân cùng nhau ngụp lặn, đào xới lớp bùn, cát quanh khúc gỗ.

"Nó quá to và nặng, mọi người phải loay hoay làm từ sáng đến 17h cùng ngày. Quá trình này, chúng tôi nhiều lần nghỉ ngơi vì thấm mệt và lạnh. Khi khúc gỗ được tách khỏi lớp bùn đất, chúng tôi cột dây thừng vào thân gỗ rồi mới kéo lên được. Khúc gỗ bị lõm bên trong, chúng tôi tát nước ra thì nó nổi như một chiếc thuyền vậy. Ai cũng bất ngờ. Nghĩ đây không phải là vật thể bình thường nên chúng tôi đã báo chuyện này cho chính quyền xã", ông Định kể.

Ngay chiều hôm đó, lãnh đạo, cán bộ UBND xã Hương Thủy xuống hiện trường kiểm tra. Qua đó, chính quyền nhận định đây là một chiếc thuyền độc mộc cổ, được người xưa đục đẽo công phu.

"Người dân có kể lại rằng, mấy hôm trước, cũng tại khúc sông này, một ngư dân làm nghề đánh cá ở xã Hà Linh cũng phát hiện vật tương tự. Người này không báo cơ quan chức năng mà đã trục vớt, kéo về nhà mình. Lo ngại nhóm ông Định làm điều tương tự, chính quyền đã lập tức động viên, thuyết phục. Nhóm ngư dân được nhận tiền công trục vớt, còn hiện vật sẽ chuyển về trụ sở UBND xã, chờ cơ quan chuyên môn về đánh giá", ông Nguyễn Văn Triều, Phó chủ tịch UBND xã Hương Thủy kể lại.

Ngay trong đêm, phương án vận chuyển chiếc thuyền độc mộc được tiến hành. Phía trên bờ sông, hàng chục người dân hiếu kỳ kéo đến hai bờ sông Ngàn Sâu theo dõi, bàn tán.

Chính quyền xã thuê một xe cẩu thùng đến hiện trường vì người không thể khiêng. Trục vớt đã khó, việc cho xe cỡ lớn đến cẩu chiếc thuyền cổ nặng và dài lên cũng không hề dễ dàng.

"Khu vực sông nằm cách xa khu dân cư nên không có đèn điện. Nhóm người thợ cùng cán bộ tham gia thực hiện phải soi đèn lấy ánh sáng. Quá trình cột dây thừng và cẩu lên thùng ô tô để chở về mất đến hàng giờ đồng hồ", ông Triều nói.

Thông tin về việc phát hiện 2 chiếc thuyền độc mộc được báo lên UBND huyện Hương Khê và ngành văn hóa tỉnh Hà Tĩnh.

Ít ngày sau, lãnh đạo, cán bộ Bảo tàng tỉnh Hà Tĩnh đã trực tiếp về địa phương khảo sát, đồng thời làm việc với UBND huyện Hương Khê và UBND xã Hương Thủy. Qua đó, đoàn xác định đây là một chiếc thuyền độc mộc quý hiếm.

Nắm bắt thông tin một người dân ở xã Hà Linh (cách xã Hương Thủy hơn 10km) đang lưu giữ hiện vật tương tự, cán bộ bảo tàng tìm đến tận nơi. Nhà ngư dân này nằm sát sông Ngàn Sâu.

"Khi đoàn công tác đến, chiếc thuyền độc mộc vẫn đang được ngư dân này neo đậu dưới sông. Chúng tôi đàm phán, thương lượng nhưng người này ban đầu không chịu nhượng lại hiện vật. Sau một tuần, chúng tôi mới thành công bằng cách nói với họ về Luật Di sản văn hóa và trích tạm kinh phí hơn 14 triệu đồng mua lại. Chiếc thuyền cổ thứ 2 sau đó được chúng tôi thuê phương tiện chở về bảo tàng phục vụ nghiên cứu, trưng bày", ông Trần Phi Công, Phó giám đốc Bảo tàng tỉnh Hà Tĩnh tiết lộ.

Qua nghiên cứu bước đầu cho thấy, đây là những chiếc thuyền độc mộc có tuổi đời hàng trăm năm, được tạo tác bằng kỹ thuật đục đẽo thô sơ của cha ông xa xưa.

Cặp thuyền khá giống nhau, đều có chiều dài hơn 11m, cao 60-70cm, rộng 40-80cm, khoét sâu 30-40cm, nặng 2 tấn, làm từ thân cây gỗ lớn chịu nước, phần lõi cây được khoét rỗng. Hai đầu thuyền nhô cao, được đục các gờ nổi để vừa có công năng buộc dây neo, tránh sức cản của nước, vừa có tác dụng trang trí.

Vẫn theo ông Trần Phi Công, Phó giám đốc Bảo tàng tỉnh Hà Tĩnh, quá trình nghiên cứu cho thấy, cặp thuyền dù bị vùi lấp bởi lớp bùn đất, cát sỏi dưới đáy sông thời gian dài nhưng vẫn còn nguyên vẹn, không bị mục nát. Điều đó chứng tỏ đây là một loại gỗ quý và chất lượng rất tốt.

Thuyền độc mộc là phương tiện đi lại của các tộc người có lịch sử lâu đời. Ở Việt Nam, thuyền độc mộc được sử dụng nhiều ở Tây Nguyên và vùng núi phía Bắc để sản xuất, đánh bắt thủy sản và sinh hoạt trên môi trường sông nước.

Còn ở Hà Tĩnh, đây là lần đầu tiên thuyền độc mộc cổ lộ diện. Việc phát hiện giúp các nhà khảo cổ, bảo tàng nghiên cứu điều kiện kinh tế - xã hội, cuộc sống mưu sinh, phong tục tập quán của con người tại huyện miền núi Hương Khê trong lịch sử.

"Có ý kiến cho rằng, cặp thuyền độc mộc này phục vụ cho tín ngưỡng. Một hướng giả thiết khác nói thuyền dùng trong lao động, sản xuất. Song, hai chiếc thuyền này cong, không phải dài thẳng tắp. Bởi thế, khi thả thuyền xuống sông, việc vận hành, di chuyển thế nào cũng là một vấn đề, không đơn giản. Công năng chính xác của nó cần được nghiên cứu thêm, chưa kết luận được", ông Công nói.

Đến nay, vì điều kiện, Bảo tàng tỉnh Hà Tĩnh vẫn chưa xác định được niên đại cụ thể của hiện vật. Do đó, bí ẩn về niên đại và công năng của cặp thuyền độc mộc cổ vẫn chưa được hé lộ.

Thời gian tới, Bảo tàng tỉnh Hà Tĩnh sẽ có kế hoạch mời các chuyên gia, nhà nghiên cứu khảo cổ có chuyên môn về văn hóa sông nước vào cuộc để giải mã những bí ẩn này một cách chính xác.

Nội dung: Dương Nguyên

Ảnh: Dương Nguyên - Hà Phương - Bảo tàng Hà Tĩnh

Thiết kế: Tuấn Huy