Bí ẩn bãi cọc gỗ dưới lòng đất ở Bắc Giang

Đào đất làm trạm bơm, lộ diện bãi cọc gỗ bí ẩn

Ngày 17/3, trao đổi với phóng viên Dân trí, ông Đỗ Tuấn Khoa, Giám đốc Bảo tàng tỉnh Bắc Giang cho biết, tháng 12/2019,  trong quá trình khảo sát điền dã tại thôn Tiên La, xã Đức Giang, huyện Yên Dũng, đoàn cán bộ của Bảo tàng tỉnh Bắc Giang tiếp nhận một thông tin rất bất ngờ về một phát hiện đã hơn 20 năm qua lá đơn của ông Nguyễn Quang Thôn, hiện là Phó Bí thư Đảng ủy xã Đức Giang.

Lá đơn của ông Thôn, lúc đó là cán bộ thống kê của xã Đức Giang gửi vào ngày 14/7/1997 trình báo về việc phát hiện bãi cọc gỗ lim ở sâu dưới lòng một cái ao của một hộ dân thôn Tiên La khi người dân ở đây đào đất làm trạm bơm cục bộ năm 1993.

Theo đơn trình báo, năm 1993, thôn Tiên La làm trạm bơm cục bộ, đã lấy đất dưới lòng hồ để lấp bể bơm. Khi đào đất thấy hiện vật là gỗ lim ở sâu dưới lòng hồ. Tháng 11/1994, có 10 người đã "khai thác vụng ban đêm", trong thời gian ngắn đã khai thác được 93 khúc gỗ lim và họ đã chia nhau để sử dụng hết.

Vị trí phát hiện hiện vật ở giáp chân đê Sông Thương, cách khoảng 15 - 20 m, cách trạm bơm cục bộ  thôn Tiên La 70 m, vị trí phát hiện nằm trong ao của nhà ông Hà, giáp đất ruộng nhà ông Đào Văn Nghìn, thôn Tiên La. Hiện vật tìm thấy ở độ sâu 3 m so với mặt ruộng (2 m so với đáy hồ), từ mặt trên tới mặt dưới của hiện vật gỗ dài 2 m. Phải đào qua 1,5 m đất sét cứng, sau đó tới đất cát đen thì phát hiện các hiện vật gỗ.

Hiện vật phát hiện gồm nhiều phiến gỗ có kích thước dài từ 2 - 3,5 m, đường kính 0,3 m, được ghép thành kiến trúc gần nửa vòng tròn, có hệ thống cột chôn sâu đỡ, có dầm ngang và gỗ đặt dọc.

Theo nhận định của ông Thôn thì nhân dân đã lấy 4 đoạn khớp nối với tổng số 93 cây, gồm: ghép ván 13 cây/đoạn nối; 8 cột cả hai vế và các cây đặt dọc. Do di tích ăn vào ruộng canh tác của người dân nên việc khai thác trái phép phải dừng lại. Kiến trúc gỗ chưa lấy vẫn còn nằm sâu dưới lòng đất, đến nay vẫn chưa rõ số lượng, kích thước và độ dài của phần di tích còn lại này.

Sau khi tiếp nhận thông tin, Bảo tàng tỉnh Bắc Giang đã cử một đoàn công tác về kiểm tra, xác minh thực tế tại hiện trường ngay trong tháng 12/2019 và có báo cáo Viện Khảo cổ học đề nghị phối hợp khảo sát.

Tháng 10/2020 và 12/2021, đoàn khảo sát của Bảo tàng tỉnh Bắc Giang và Viện Khảo cổ học, Hội Khảo cổ học Việt Nam đã tổ chức khảo sát khảo cổ tại khu vực này và một số điểm di tích phụ cận; thực hiện khảo sát tổng thể địa hình khu vực bằng việc sử dụng máy flycam bay chụp toàn tuyến kiểm tra địa hình, phân tích vị trí trước đây đã được nhân dân phát hiện kiến trúc gỗ.

Qua khảo sát đã xác định bước đầu đây là một kiến trúc gỗ nằm sâu trong lòng đất vị trí trong đê ở bờ phải của sông Thương, cách chân đê hiện nay 20 m, cách mép nước sông hiện nay khoảng 70 m. Từ chân đê đến vị trí phát hiện di tích là con đường dân sinh của thôn Tiên La. Đây là khu vực trũng thấp gần cửa sông Thương hợp lưu với sông Lục Nam.

Trong quá trình khảo sát, các nhà nghiên cứu đã được Trưởng thôn Tiên La và gia đình ông Hà chỉ dẫn rất chi tiết vị trí trước đây đào đất đắp trạm bơm, vị trí phát hiện gỗ cũng như những đồ vật bằng gỗ được các gia đình trong vùng khi lấy gỗ khai thác từ năm 1993, 1994  đóng để làm đồ sử dụng trong gia đình (bàn ghế, sập, lan can cầu thang…).

Ngoài những mảnh gỗ đã được xử lý gia công thành đồ dùng sinh hoạt, nhóm khảo sát đã tiếp cận được một khúc gỗ nguyên vẹn lấy lên từ di tích, hiện đang được lưu giữ tại gia đình ông Hà.

Khúc gỗ lớn hình khối hộp chữ nhật kéo dài, hai đầu được cắt gọn gàng, ba mặt thân được xẻ phẳng, một vế còn lại vẫn là thân gỗ tròn nhưng đã được cắt phẳng hai đầu để tạo mặt phẳng đặt lên một cấu kiện khác. Gỗ rất chắc và tốt. Kích thước: dài 1,85 m, rộng 0,25 m, dày 0,19 m. Ở trên hai mặt bạt phẳng có đục tạo lỗ vuông xuyên qua thân gỗ. Trong một lỗ đục vuông có một đinh sắt lớn tán đinh gần hình chữ T. Khúc gỗ trên khá giống mô tả của ông Nguyễn Quang Thôn về những thanh gỗ ghép máng phát hiện năm 1994. So sánh về hình dáng chiếc đinh sắt mới nghiên cứu cho biết chúng tương tự về hình dáng với những đinh sắt đã phát hiện trước đây nhưng có kích thước nhỏ hơn.

Qua nghiên cứu khúc gỗ hiện còn lưu giữ tại nhà ông Hà, các nhà nghiên cứu của Bảo tàng tỉnh và Viện Khảo cổ nhận định đây là khúc gỗ được đóng ở vị trí trên bề mặt để tạo sàn của một công trình kiến trúc. Khúc gỗ được đỡ bởi hai thanh dầm ở hai đầu, thanh dầm cũng được làm bằng gỗ và sau khi đặt khúc gỗ lát sàn lên, chúng được cố định bằng cách đóng đinh xuyên từ mặt sàn xuống thanh dầm tạo một mặt sàn gỗ phẳng và có sức chịu lực lớn.

Những dấu ấn lịch sử vùng đất Tiên La 

Ông Đỗ Tuấn Khoa, Giám đốc Bảo tàng tỉnh Bắc Giang cho biết, tìm hiểu các tư liệu lịch sử về các dấu tích di tích trong khu vực này và qua khảo sát các cụ cao niên trên 80 tuổi ở thôn Tiên La đều nhận định trong quá trình sinh sống tại đây (khoảng trên 100 năm) họ không hề biết, và chưa nghe nói có một công trình di tích nào nằm ở vị trị này.

Khảo sát và nghiên cứu về vùng đất Tiên La, đây là nơi hợp lưu của sông Thương, sông Lục Nam và khu vực Lục Đầu Giang có vị trí chiến lược rất quan trọng về mặt giao thông đường thủy và có mối liên hệ với vương triều nhà Trần trong lịch sử đấu tranh chống giặc Nguyên Mông cũng như bang giao về văn hóa giai đoạn từ thế kỷ XIII - XV.

Với vị trí địa lý giáp sông, kiến trúc gỗ đã phát hiện ở trên nằm ở ven sông rất có thể là một công trình liên quan mật thiết với vị trí chiến lược của khu vực này trong lịch sử. 

Kết nối các điểm di tích liên quan đến nhà Trần ở khu vực này rất nhiều và đều nằm sát nhau. Điểm phát hiện kiến trúc gỗ nằm cách  đền thờ Trần Minh Tông tại thôn Tiên La; xa hơn một chút là đền Cổ Phao (thờ danh tướng Nghĩa Xuyên thời nhà Trần); cách chùa Vĩnh Nghiêm khoảng 2,5km về phía Tây Nam; bên kia là  khu di tích Côn Sơn, Kiếp Bạc vương phủ nhà Trần.

Từ thực tế hiện vật phát hiện và qua đánh giá nghiên cứu về lịch sử, bước đầu có thể nhận định kiến trúc gỗ phát hiện tại thôn Tiên La, xã Đức Giang được xây dựng bằng gỗ lim tốt, các dấu vết kỹ thuật, cưa, cắt, đục, đóng đinh… đều rất quy chuẩn cho thấy về tính chất quan trọng của kiến trúc này trong đời sống xã hội đương thời.

Thông tin từ nhân dân thôn Tiên La còn cho biết chi tiết là có đến 93 khúc gỗ lim dạng này (và dài hơn) đã được người dân khai thác vào năm 1994 và hiện vẫn còn lại trong lòng đất. Sơ bộ, có thể tính được nơi đây đã bị khai thác, đem đi vài chục khối gỗ. Dựa vào những thông tin trên có thể bước đầu nhận định ở khu vực này đã từng tồn tại một công trình kiến trúc gỗ có quy mô lớn.

Do  nằm ở vùng trũng ven sông và qua hình dáng tạo tác có thể bước đầu nhận định là một kiến trúc gỗ có liên quan đến dạng cầu, hộp cống hoặc bến thuyền ven sông. Theo đánh giá nhận định ban đầu của Viện Khảo cổ học thì đây có thể là dạng khuôn đóng thuyền lớn? Niên đại di tích cũng được xác định bước đầu dựa trên hiện trường khảo sát, có thể thấy lớp bồi tụ phù sa đã vùi lấp công trình kiến trúc gỗ dưới độ sâu khoảng 2 m.

Để có thể hình thành lớp bồi tụ này, theo nghiên cứu đối chiếu so sánh của Tiến sĩ Nguyễn Văn Quý, Viện khảo cổ học tại khu vực sông La (Kinh Môn, Hải Dương) gần đó cần phải mất khoảng 500 - 700 năm. Bên cạnh đó, tính chất và cách chế tác gỗ và nhất là những đinh thuyền chữ T cho thấy các hiện vật này thường được sử dụng trong việc đóng các công trình gỗ lớn và khá phổ biến trong giai đoạn thời Trần - Lê sơ (thế kỷ XIII- XV).

Việc xác định tính chất công trình kiến trúc gỗ tại thôn Tiên La cần phải được nghiên cứu chi tiết hơn. Tuy nhiên, với những dấu tích phát hiện bước đầu cho thấy có rất nhiều dấu ấn lịch sử có liên quan đến giai đoạn từ thế kỷ XIII - XV (thời Trần) ở khu vực này cần phải được tiếp tục làm rõ.

Ông Khoa cho biết, trong thời gian tới, Bảo tàng tỉnh Bắc Giang sẽ tiến hành tiếp tục các hoạt động nghiên cứu xác định chính xác vị trí còn lại của kiến trúc gỗ này cũng như khảo sát kỹ các dấu tích văn hóa vật chất tại khu vực này để đề xuất các giải pháp khai quật cũng như bảo tồn một cách hợp lý dấu tích lịch sử có giá trị và còn nhiều bí ẩn này ở Bắc Giang.