Ba thế hệ người Mạ gìn giữ giá trị thổ cẩm Tây Nguyên

Ba đời giữ nghề dệt

Một tháng trở lại đây, mô hình Du lịch cộng đồng được triển khai tại bon N'Jiêng, xã Đắk Nia, TP Gia Nghĩa (tỉnh Đắk Nông) đã giúp bà H'Bạch có thêm thu nhập từ nghề dệt thổ cẩm.

Những đoàn khách tới bon N'Jiêng đều chọn mua một vài tấm thổ cẩm về làm kỷ niệm, nên vải do gia đình bà H'Bạch dệt ra cũng rất "đắt khách".

Bà H'Bạch (73 tuổi) cho biết, từ năm 10 tuổi, bà đã được mẹ gửi người hàng xóm truyền dạy nghề kéo sợi, lên rừng lấy lá cây, củ nghệ, cây tràm về nhuộm màu chỉ.

Ban ngày đi làm, tối về ngồi vào khung cửi, cứ thế hơn 60 năm qua, người phụ nữ này thành thục kỹ thuật dệt, trở thành một trong số nghệ nhân lão luyện của nghề dệt thổ cẩm ở Đắk Nông.

Trong nếp nghĩ cũng như phong tục của người dân, con gái Mạ ai cũng phải biết dệt. Thế nên ngay từ khi con gái chưa lập gia đình, bà H'Bạch đã dạy nghề dệt cho chị H'Bình và truyền cho con tình yêu với khung cửi, sợi chỉ của đồng bào.

"Với người đồng bào Mạ và các dân tộc bản địa khác, phụ nữ, con gái phải biết dệt vải. Ngày còn trẻ, dệt thổ cẩm để làm lễ vật cho việc hỏi chồng. Lập gia đình rồi thì dệt vải để may đồ, làm chăn đắp cho con cái, vợ chồng. Thổ cẩm trở thành đồ dùng không thể thiếu trong đời sống hàng ngày của đồng bào tôi", bà H'Bạch tâm sự.

Cũng theo nữ nghệ nhân 73 tuổi, việc truyền dạy dệt thổ cẩm không phải đơn giản, ngày một ngày hai. Nhiều tấm thổ cẩm phải mất cả năm trời mới dệt xong. Những tấm vải được dệt bằng chất liệu tự nhiên với nhiều hoa văn độc đáo, có khi được định giá bằng cả một con trâu đực. Người Mạ gìn giữ, bảo quản chúng như những báu vật của gia đình.

Thoát nghèo nhờ thổ cẩm

"Đã có một thời những tấm thổ cẩm trở thành thước đo giàu nghèo của mỗi gia đình đồng bào Mạ. Nhà nghèo thì chỉ có tấm chăn để đắp, nhà giàu thì ngoài chăn thổ cẩm, họ còn dùng thứ vải này để may khố váy, túi xách, khăn choàng. Phụ nữ Mạ muốn có được chồng thì phải tự tay dệt cho bên nhà chồng một vài tấm vải thổ cẩm, có nhà không dệt vải được thì phải mang đồ đạc giá trị ra đổi.

Ngày nay, tuy không ai đổi trâu, đổi bò lấy một tấm chăn thổ cẩm nhưng với đồng bào Mạ, thổ cẩm vẫn có ý nghĩa và vai trò to lớn trong đời sống của chúng tôi"- chị H'Bình, con gái của bà H'Bạch vừa nói vừa thoăn thoắt đôi bàn tay bên khung cửi.

Theo nữ nghệ nhân H'Bình, xã hội phát triển, những cô gái Mạ không phải ngày ngày ngồi bên khung cửi dệt vải, bởi họ có thể dễ dàng mua cho mình tấm chăn, bộ váy chỉ với giá từ 1 triệu đến 3 triệu đồng. Nhưng vẫn còn rất nhiều người tìm mua thổ cẩm được làm thủ công, từ đó tạo chỗ đứng vững chắc cho thổ cẩm đồng bào Mạ.

Là tổ trưởng tổ hợp tác nghề dệt thổ cẩm truyền thống xã Đắk Nia, chị H'Bình cũng là người chứng kiến sự "thăng hạng" của thổ cẩm Mạ. Chị tự hào khi những hoa văn truyền thống của dân tộc, những màu sắc tự nhiên của núi rừng được các nhà thiết kế đưa vào sản phẩm thời trang.

"Trung bình, một tuần mỗi nghệ nhân có thể dệt được một tấm vải kích thước 50 cm x150 cm, với giá bán từ 1,5- 3 triệu đồng. So với công việc nương rẫy, dệt thổ cẩm nhẹ nhàng hơn, mang lại thu nhập cao hơn. Đặc biệt, thổ cẩm dệt ra đến đâu đều được đặt mua tới đó. Nhiều tấm thổ cẩm được các nhà thiết kế thời trang đặt hàng, từ đó thổ cẩm cũng có giá trị ứng dụng cao hơn", nghệ nhân sinh năm 1987 nói.

Cũng theo chị Bình, dù không còn đáng giá cả gia tài như xưa, nhưng trong quan niệm của người Mạ, những tấm thổ cẩm vẫn giữ một ý nghĩa to lớn. Chính vì thế, những chiếc chăn, bộ váy được làm bằng thứ vải truyền thống này lại được người bà, người mẹ cất giữ cẩn thận, chờ đến lễ mừng lúa mới, lễ cầu mưa hay nhà có khách quý mới mang ra dùng.

Hiểu được ý nghĩa, giá trị ấy, nghệ nhân H'Bạch và chị H'Bình vẫn nặng lòng với nghề dệt, sẵn sàng truyền dạy cho những người có nhu cầu. Trong đó, Trần H'Nhàn (SN 2006, con gái chị H'Bình, học sinh Trường THPT Dân tộc nội trú N'Trang Lơng) được coi là thế hệ thứ 3, thế hệ nối tiếp truyền thống nghề dệt của gia đình.

Sau 3 năm, đôi tay nhỏ bé của H'Nhàn đã dệt được hàng chục tấm vải. Có tấm bán được đến vài triệu đồng.

"Nhiều năm nay, xã Đắk Nia được chọn là địa phương mở các lớp dạy nghề dệt thổ cẩm, tôi đều được mời đứng lớp. Tôi nghĩ rằng, nếu biết trân trọng những tấm thổ cẩm, văn hóa Mạ có thể vươn xa hơn nữa để đến với cộng đồng quốc tế", chị H'Bình nói và nhắc về niềm tự hào khi trở thành một trong số 7 nghệ nhân dệt thổ cẩm của Đắk Nông được tham dự Ngày quốc gia Việt Nam tại Các Tiểu vương quốc Ả rập thống nhất cuối năm 2021 vừa qua.