Sự "dư thừa bí mật" cản trở quyền tiếp cận thông tin của người dân

Thông tin đã được báo chí đưa tin rộng rãi vẫn đánh dấu mật

Tại phiên thảo luận về dự án Luật Bảo vệ bí mật nhà nước (sửa đổi) và Luật An ninh mạng chiều 7/11, đại biểu Nguyễn Phương Thủy, Phó Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật và tư pháp của Quốc hội, nêu vấn đề: "Tôi xin bắt đầu bằng một con số mà không cơ quan thống kê nào có thể trả lời chính xác: tổng số văn bản, tài liệu được đóng dấu mật hiện nay là bao nhiêu?".

Theo đại biểu, số lượng tài liệu được đóng mật quá lớn và phân tán, đến mức không thể thống kê. Nhưng điều chắc chắn là có không ít tài liệu bị mật hóa vượt quá nhu cầu thực tế. Chính sự "dư thừa bí mật" này đang gây ra những thiệt hại công khai cho quản trị công, minh bạch quốc gia và quyền tiếp cận thông tin của người dân.

Bà dẫn thực tế từ công tác kiểm tra, giám sát: ở một số nơi, việc đóng dấu mật đã trở thành "phản xạ hành chính". Tài liệu liên quan đến công tác cán bộ, tài liệu trong quá trình soạn thảo, thậm chí những nội dung đã được báo chí đưa tin công khai, vẫn tiếp tục được đóng dấu mật.

"Có trường hợp cơ quan đóng mật không phải để bảo vệ lợi ích quốc gia, mà để an toàn cho người ký, tránh chất vấn, tránh giải trình hoặc che giấu sai phạm", nữ đại biểu nói. 

Hệ quả là tạo ra gánh nặng không nhỏ trong quản lý nhà nước. Người được giao lưu trữ, in ấn, chuyển giao, tiêu hủy tài liệu phải tuân thủ hàng loạt quy định nghiêm ngặt, rất tốn thời gian và công sức.

Bà cho biết không ít lần Quốc hội cần sử dụng tài liệu để phục vụ thảo luận công khai nhưng không thể tiếp cận chỉ vì tài liệu đó chưa được giải mật, dù nội dung "không thực sự có gì bí mật".

"Có nội dung luật yêu cầu thảo luận công khai như dự toán, quyết toán ngân sách nhà nước nhưng số liệu cung cấp cho đại biểu lại được đóng dấu mật. Điều này đi ngược tinh thần minh bạch và trách nhiệm giải trình trong hoạt động công vụ được nêu trong Chỉ thị 53 của Bộ Chính trị", Phó Chủ nhiệm Ủy ban Pháp luật và tư pháp của Quốc hội nêu thực tế. 

Ba nguyên nhân chính dẫn đến "lạm dụng bí mật"

Đại biểu Nguyễn Phương Thủy chỉ ra 3 nguyên nhân cốt lõi khiến tình trạng mật hóa tràn lan kéo dài.

Thứ nhất, quy định pháp luật còn rộng và chưa đủ rõ. Điều 7 của dự thảo luật quy định phạm vi bí mật nhà nước là "giới hạn thông tin quan trọng, chưa công khai, nếu lộ, bị mất có thể gây nguy hại đến lợi ích quốc gia, dân tộc". 

"Đây là tiêu chí cốt lõi, rất đúng về mặt nguyên tắc. Tuy nhiên, khi áp dụng, nhiều cơ quan có xu hướng chọn phương án đóng mật cho chắc, vì không có tiêu chí định lượng, không có hướng dẫn cụ thể để phân biệt đâu là bí mật cần bảo vệ, đâu là thông tin cần công khai, đến mức nào thì được coi là có thể gây nguy hại", bà Thủy phân tích. 

Thứ hai, thiếu chế tài xử lý hành vi lạm dụng. Luật hiện hành chưa có quy định rõ về hậu quả pháp lý đối với trường hợp cố ý đóng dấu mật không đúng quy định hay sử dụng hình thức văn bản mật để che giấu thông tin, né tránh giải trình. Khi đóng dấu mật sai mà không bị xử lý thì hành vi lạm dụng sẽ tiếp tục tồn tại.

Thứ ba là khoảng trống pháp lý đối với tài liệu lưu hành nội bộ. Rất nhiều cơ quan đang sử dụng một khái niệm hành chính mềm là "tài liệu nội bộ", nhưng hiện chưa có quy định pháp lý điều chỉnh nhóm tài liệu này.

"Vì thiếu khung pháp lý nên cán bộ, công chức hết sức e ngại, không dám cung cấp thông tin cho các bên có liên quan, không dám đưa dữ liệu lên nền tảng số, không dám ứng dụng trí tuệ nhân tạo vào phân tích văn bản, sợ rủi ro lộ lọt thông tin. Chính sự thiếu rõ ràng đã vô tình trở thành rào cản với chuyển đổi số và cải cách hành chính", bà khẳng định. 

Mật hóa thì dễ, giải mật lại quá khó

Đại biểu nhấn mạnh thêm một nghịch lý khác: giải mật khó hơn rất nhiều so với việc đóng mật.

Theo dự thảo luật, để xác định tài liệu là bí mật nhà nước chỉ cần người đứng đầu cơ quan quyết định. Thủ tục nhanh, trách nhiệm rõ ràng. Nhưng khi giải mật thì phải lập Hội đồng giải mật; có họp, có biên bản, có lưu hồ sơ; có quy trình phức tạp, mất thời gian.

"Dẫn tới tình trạng đóng mật rồi để đó, không ai muốn giải mật, kể cả khi không còn lý do để giữ bí mật", bà nói. 

Điều này tạo ra vướng mắc trong hoạt động lập pháp và giám sát của Quốc hội, bởi cơ quan sử dụng tài liệu luôn phụ thuộc hoàn toàn vào quyết định của cơ quan ban hành.

Từ các phân tích trên, đại biểu Nguyễn Phương Thủy đề nghị 5 nhóm giải pháp lớn.

Thứ nhất, cụ thể hóa phạm vi bí mật, chỉ giữ bí mật trong những trường hợp thực sự cần thiết, có tiêu chí lượng hóa rõ ràng.

Thứ hai, bổ sung hành vi bị nghiêm cấm: cố ý hoặc lạm dụng đóng mật để che giấu thông tin, né tránh giải trình.

Thứ ba, nâng cao trách nhiệm của người đứng đầu: người quyết định độ mật phải chịu trách nhiệm nếu lạm dụng.

Thứ tư, đơn giản hóa thủ tục giải mật: chỉ áp dụng Hội đồng giải mật với tài liệu tuyệt mật, còn lại cho phép cơ quan ban hành tự giải mật.

Thứ năm, ban hành cơ chế pháp lý cho tài liệu lưu hành nội bộ, nhằm gỡ rào cản đối với chuyển đổi số và ứng dụng AI.

"Việc bảo vệ bí mật nhà nước là yêu cầu tất yếu để bảo vệ lợi ích quốc gia, quốc phòng, an ninh. Nhưng bảo vệ bí mật nhà nước không đồng nghĩa với đóng kín, che giấu hoặc biến công khai thành bí mật.