Cục diện Trung Đông-Bắc Phi qua mưu toan quyền lợi của Mỹ

Tòa nhà được liên quân cho là một trong những trung tâm chỉ huy của ông Gadhafi tại Tripoli bị tên lửa liên quân phá hủy.

Sau một tuần không kích Libya, Tổng thống Mỹ Barack Obama xác định rằng chiến dịch quân sự tại Libya của Mỹ và các đồng minh “đang thành công”; Lực lượng nổi dậy thì khẳng định đã chiếm lại thành phố chiến lược Ajdabiya và thừa thắng xông lên, tiến về các trung tâm quyền lực ở phía Tây vẫn nằm trong tay chế độ Gadhafi, dưới sự yểm trợ của không quân phương Tây.

Tuy nhiên, theo các nhà quan sát, nhiều nguy cơ đang chờ đợi liên quân quốc tế trong những ngày sắp tới. Bộ trưởng Quốc phòng Pháp Gérard Longuet cũng vừa tỏ ý rất thận trọng, cho rằng chiến dịch của không quân tại Libya sẽ là một “nhiệm vụ lâu dài”. Tham mưu trưởng quân đội Pháp, Đô đốc Edouard Guillaud, dự đoán việc tham chiến tại Libya sẽ phải kéo căng “nhiều tuần lễ”.

Một khó khăn mà liên quân quốc tế sẽ phải vượt qua trong thời gian tới đây là làm sao không vi phạm nhiệm vụ “bảo vệ thường dân” vốn là nền tảng của Nghị quyết 1973 cho phép can thiệp quân sự vào Libya. Sau chiến thắng tại Ajdabiya, lực lượng nổi dậy đang có kế hoạch tiến hành giải phóng các thành phố, thị xã còn lại ở Libya, kể cả căn cứ địa của Đại tá Gadhafi là Sirte và các trung tâm dân cư lớn như Misrata.

Chưa hết, hiểm họa đối với máy bay của liên quân quốc tế không phải là đã hoàn toàn biến mất. Theo Đại tá Burkhard, mặc dù “đã bị tổn thất nghiêm trọng” sau các đợt tấn công của không quân phương Tây song điều đó không có nghĩa là các đơn vị phòng không của Libya đã hoàn toàn bị phá hủy.

Đây là cuộc chiến thứ 3 mà Mỹ tham gia tại miền đất Hồi giáo. Nhưng lần này, Mỹ tham gia với vai trò nhỏ hơn – một trong vài lần ít ỏi kể từ sau Chiến tranh Thế giới lần thứ hai, Mỹ đã lựa chọn việc không lãnh đạo một hành động gây tranh cãi.

Cũng như các nước phương Tây, Mỹ hy vọng tiến hành cải thiện tình hình dân chủ ở Bắc Phi, tạo dựng các chính quyền phù hợp với lợi ích của Mỹ, phục vụ cho nhu cầu phát triển của nước này. Nhưng nếu tham dự sâu thêm chiến trường thứ ba, Obama không chỉ không đủ tài chính và nhân lực để gánh vác mà còn gây ra sự phản đối dữ dội từ dân chúng.

Yemen, mối lo lớn nhất của Mỹ

Libya có thể xuất hiện trên các dòng tít lớn, nhưng không phải là ưu tiên chiến lược của Obama trong cuộc chiến chống chủ nghĩa khủng bố như Yemen. Một trong những mối lo ngại lớn nhất của Obama là một cuộc tấn công nữa của al-Qaeda theo kiểu 11/9 trên đất Mỹ, và Yemen có thể là nơi phát động cuộc tấn công này.

Trong khi quân đội Mỹ “miễn cưỡng” làm mũi nhọn trong chiến dịch không kích của phương Tây vào các lực lượng của Muammar Gadhafi ở Libya (vai trò này vừa được NATO quyết định tiếp nhận), các quan chức chống khủng bố của Mỹ nhấn mạnh rằng vấn đề cấp thiết nhất đối với Mỹ lúc này là sự sụp đổ có thể xảy ra của chế độ ở Yemen, điều có thể ảnh hưởng tới các nỗ lực ngăn chặn al-Qaeda sử dụng nước này như một căn cứ an toàn.

Mỹ cũng lo ngại về tình hình bất ổn ở Yemen, nước có biên giới với nước xuất khẩu dầu mỏ lớn nhất thế giới là Arập Xêút. Nếu ông Saleh không chống nổi sức ép đòi ông từ chức hay bị lật đổ, Mỹ có thể có ít ảnh hưởng đối với người kế nhiệm Saleh.

Tổng thống Yemen Ali Abdullah Saleh đang nhanh chóng mất đi quyền lực của mình khi nhiều lãnh đạo quân sự, chính trị và bộ tộc quan trọng đã gia nhập lực lượng biểu tình phản đối ông. Trong khi đó, lực lượng al-Qaeda trên Bán đảo Arập (AQAP) đã thiết lập được chỗ đứng tại các khu vực bộ tộc khó khăn của Yemen.

Tuy nhiên, Tổng thống Saleh dường như chỉ miễn cương trong việc chống AQAP do ông cho rằng lực lượng này không đe dọa đến quyền lực của ông như phong trào li khai ở miền nam hay nhóm nổi loạn Houthi ở miền bắc. Do đó, nếu Saleh cố gắng níu kéo quyền lực, Yemen có thể rơi vào tình trạng vô chính phủ và AQAP sẽ được hưởng lợi rất lớn, có thể tự do hơn trong hoạt động tại đây. Đó cũng là lý do chính khiến giới phân tích cho rằng Washington cần phải nỗ lực hỗ trợ một quá trình chuyển giao quyền lực hòa bình để đảm bảo rằng chính quyền ở Yemen vẫn cam kết với cuộc chiến chống lại chủ nghĩa khủng bố al-Qaeda.

Syria: Ít quyền lợi=Không can dự?

Các nhà ngoại giao phương Tây cũng phải bất ngờ khi thấy các cuộc biểu tình đã phát triển mạnh như hiện nay ở Syria, bất chấp các biện pháp của chính phủ. Báo Mỹ The Washington Post thậm chí viết: “Các cuộc biểu tình hiện nay ở Syrialà sự nổi dậy nghiêm trọng nhất đối với 11 năm cầm quyền của Tổng thống Bashar al-Assad, vì những cuộc biểu tình phản đối chính phủ nổ ra ở ngay khu vực vốn trung thành truyền thống với chế độ của ông”.

Trong khi đó, ngày 27/3, Ngoại trưởng Mỹ Hillary Clinton dường như đã loại trừ khả năng Washington can dự vào Syria giống như cách đang làm đối với Libya hiện nay khi cho rằng “mỗi cuộc nổi dậy trong thế giới Arập đều có đặc thù khác nhau”.

Đặc điểm của Syria là người Allawite, một nhánh của phái Hồi giáo Shi'ite, chiếm thiểu số (15%) nhưng lại nắm quyền lãnh đạo từ năm 1963 đến nay, trong khi đa số dân ở nước này là người Hồi giáo Sunni (chiếm 74% dân số Syria). Gia đình Assad thuộc nhóm tôn giáo thiểu số Alawite.

Phong trào biểu tình chống chính phủ lan rộng từ tâm chấn đầu tiên ở thành phố miền Nam Deraa và nhanh chóng lan đến nhiều khu vực ở thủ đô Damascus. Xung đột giữa quân chính phủ và người biểu tình khiến hàng chục người chết và hàng trăm người bị thương. Các biện pháp hòa giải được chính quyền đưa ra dường như không dập tắt được phong trào và tháo ngòi cuộc khủng hoảng. Có phân tích từ phương Tây cho rằng chế độ Assad ở Syria thực sự là thành lũy cuối cùng của đảng Baath thiểu số cầm quyền ở Trung Đông.

Syria lâu nay có mối quan hệ không mấy suôn sẻ với Mỹ - nước cáo buộc Syria hỗ trợ cho các tay súng Palestine, can thiệp vào Li-băng và cho phép lực lượng chống Mỹ vượt Syria vào Iraq. Do hầu như không có ảnh hưởng đối với Damascus, nên hiện vẫn chưa rõ Washington có thể gây ảnh hưởng đến đâu đối với tình hình ở Syria. Cũng do đang bận rộn với vấn đề Iraq và Afghanistan, và cả ở Libya, nên Mỹ sẽ còn do dự hơn về việc can thiệp vào Syria,  và nhiều khả năng sẽ tiếp tục duy trì lập trường thận trọng và theo dõi mọi diễn tiến.

“Lợi ích của Mỹ luôn là trên hết”

Bất ổn chính trị nổi lên ở Libya và Yemen và Bahrain, nhưng Mỹ và các đồng minh phương Tây chỉ lên kế hoạch phản ứng quân sự với mỗi Libya. Các vụ đàn áp tại Yemen và Bahrain cho đến nay chỉ bị phản đối bằng lời nói chứ không phải bằng hành động. Câu trả lời thật dễ nhận biết. Bahrain và Yemen là đồng minh của Mỹ - đặc biệt là Bahrain, nơi Mỹ có căn cứ hải quân lớn.

Phản ứng của Mỹ đối với Bahrain càng trở nên phức tạp hơn bởi nước láng giềng Arập Xêút, đồng minh Arập số một của Washington. Arập Xêút không hài lòng khi chứng kiến cảnh Tổng thống Ai Cập Hosni Mubarak phải ra đi. Mất chế độ quân chủ Sunni tại nước láng giềng là một mất mát lớn - đó là lý do tại sao nước này đã thực hiện một hành động chưa từng có là điều 1.000 binh lính qua biên giới vào Bahrain.

Khi cuộc nổi dậy đã lan ra khỏi Bắc Phi sang Bahrain và Arập Xêút, Washington đã tỏ ra thận trọng với cách tiếp cận riêng biệt đối với mỗi nước. Với Mỹ, sự ổn định tại các quốc gia giàu dầu mỏ hiện nay dường như quan trọng hơn là hy vọng về các phong trào phản kháng.

Yemen có ý nghĩa rất quan trọng đối với Washington trong cuộc chiến chống al-Qaeda. Ngay cả với Libya, Mỹ cũng không phải đã hết thận trọng. Bà Marina Ottaway, Giám đốc Chương trình Trung Đông của Quỹ Carnegie vì Hòa bình Quốc tế ở Washington, nói: “Cuối cùng thì quyền lợi của Mỹ luôn là trên hết”.