Loại hạt rơi mục nay thành “vàng đen bạc triệu” khiến thương lái tranh mua

Nhắc đến ẩm thực vùng cao Tây Bắc, người sành ăn khó lòng quên được thứ nước chấm giản dị nhưng đầy cuốn hút làm từ hạt dổi nướng chín, giã cùng muối trắng, thêm ớt tươi và vài giọt chanh hoặc quất. Mùi thơm lạ lùng bốc lên từ bát chấm, cay dịu nơi đầu lưỡi, để lại hậu vị vương vấn nơi cuống họng.

Thứ hạt bé nhỏ ấy khi nướng lên rồi giã nhuyễn sẽ bung tỏa hương thơm đặc trưng. Vị cay nồng nhẹ đủ làm dậy lên hồn cốt của nhiều món ăn quen thuộc như gà luộc, thịt nướng, tiết canh hay thịt trâu gác bếp.

Loại cây này từng đứng trước nguy cơ tuyệt chủng, nay đã được hồi sinh và trở thành cây trồng chủ lực, nhờ nhu cầu thị trường ngày càng tăng và công dụng được giới khoa học ghi nhận. 

Hiện nay, hạt dổi khô được xếp vào nhóm đặc sản có giá trị cao, giá bán phổ biến 1-4 triệu đồng/kg tùy theo nguồn gốc và chất lượng hạt.

Cây dổi và vòng đời hạt quý

Cây dổi, tên khoa học Michelia tonkinensis hoặc Manglietia conifera, thuộc họ Ngọc Lan. Đây là loài cây thân gỗ thẳng đứng, có thể cao tới 30 mét, sống lâu năm và thích nghi tốt với rừng sâu núi cao.

Ngoài việc cho hạt, gỗ dổi cũng rất được ưa chuộng trong ngành mộc nhờ đặc tính nhẹ, bền, ít bị mối mọt và thường được sử dụng để chế tác nội thất cao cấp.

Tại nhiều vùng núi phía Bắc như Hòa Bình (cũ), không khó để bắt gặp những cây dổi cổ thụ vươn cao sừng sững, thân to như cột đình, được người dân gìn giữ qua nhiều thế hệ. 

Cây dổi chủ yếu phân bố tự nhiên ở khu vực Tây Bắc. Gần đây, một số địa phương ở Tây Nguyên đã thử nghiệm trồng dổi và thu được kết quả tích cực. Tuy nhiên, khí hậu và đất đai vùng Tây Bắc vẫn là môi trường lý tưởng nhất để cây phát triển và cho hạt đạt chất lượng cao.

Cứ vào khoảng thời gian tháng 10-11 dương lịch hằng năm là mùa của những hạt dổi rừng chín. Khi ấy, bà con đồng bào dân tộc vùng núi Tây Bắc lại vào rừng nhặt hạt dổi về ăn hoặc bán.

Khác với các loại cây ăn quả thông thường, người dân không trèo lên hái mà đợi hạt rụng tự nhiên. Để thu được hạt nguyên vẹn, người đi rừng thường mắc màn hay lưới chắn dưới gốc để hứng thứ hạt được coi là "vàng đen" Tây Bắc này.

Những cây dổi già từ 60 năm tuổi trở lên có thể cho sản lượng 50-60kg hạt khô mỗi mùa. Sau khi thu hoạch, hạt thường được sấy khô rồi cất giữ trong ống tre đặt trên gác bếp. Phương pháp bảo quản này giúp hạt không bị ẩm mốc và giữ nguyên mùi thơm đặc trưng.

Trong các giống dổi, dổi nếp Lạc Sơn được xem là loại quý nhất. Hạt nhỏ, đều màu, có sắc vàng sậm pha đen và mùi thơm ngát khi nướng lên. So với dổi tẻ có hạt to nhưng ít mùi hoặc đôi khi lẫn mùi hắc, dổi nếp luôn đạt giá trị cao hơn và được giới ẩm thực cũng như người sành hàng đặc sản săn tìm.

Từ gia vị dân dã đến vị thuốc tự nhiên

Không chỉ góp mặt trong bữa ăn, hạt dổi còn được đánh giá cao về mặt dược tính. 

Một số nghiên cứu gần đây của Trường Đại học Dược Hà Nội và Viện Hóa học Công nghiệp Việt Nam cho thấy hạt dổi chứa nhiều hợp chất quý như flavonoid, alkaloid và tinh dầu safrol - các thành phần có khả năng chống oxy hóa, kháng khuẩn và giảm viêm.

Theo Tạp chí Thực phẩm và Dược phẩm Tự nhiên (Journal of Natural Products & Food Chemistry, 2022), chiết xuất từ hạt dổi có tác dụng tăng tiết dịch vị, kích thích tiêu hóa và giảm triệu chứng đầy hơi, khó tiêu. 

Các nhà nghiên cứu ghi nhận hoạt chất safrol trong hạt dổi có cấu trúc tương tự một số hợp chất sử dụng trong y học cổ truyền để hỗ trợ hệ tiêu hóa.

Ngoài ra, hàm lượng khoáng chất tự nhiên trong hạt dổi như sắt, kẽm, magie, phốt pho có lợi cho việc tăng cường hệ miễn dịch và cải thiện tuần hoàn máu. Ở nhiều vùng, người dân còn ngâm hạt dổi trong rượu làm thuốc xoa bóp hỗ trợ giảm đau nhức xương khớp.

Từ một loại hạt bị bỏ quên dưới gốc rừng, hạt dổi đã có mặt trên bàn ăn, trở thành món quà đặc sản mang đậm hương rừng Tây Bắc. Giá trị của hạt dổi không chỉ nằm ở hương vị khó quên mà còn ở tiềm năng dược liệu quý, mở ra hướng phát triển kinh tế bền vững cho bà con vùng cao.

Việc khuyến khích bảo tồn và trồng cây dổi không chỉ góp phần gìn giữ nguồn gen bản địa mà còn tạo sinh kế lâu dài trong xu hướng phát triển nông sản sạch và an toàn.