Trân trọng quá khứ giúp Trung Quốc thành siêu cường khoa học công nghệ

Kể từ năm 2011, Hoa Kỳ là một cộng tác viên nghiên cứu quốc tế tích cực và Trung Quốc trở thành đối tác khoa học hàng đầu của đất nước xứ sở cờ hoa, thay thế Vương quốc Anh, sau nhiều thập kỷ. 

Chi tiêu nghiên cứu và phát triển trong nước của Trung Quốc đang tiến gần ngang bằng với Hoa Kỳ. Sản lượng học thuật nghiên cứu từ các trường đại học ngày càng tăng cả về số lượng và chất lượng. Theo những nghiên cứu gần đây, khoa học Trung Quốc ngày càng trở nên sáng tạo, có bước đột phá mới. 

Thỏa thuận khoa học công nghệ của Trung Quốc với Mỹ giúp xây dựng thành công các dự án nghiên cứu chung và trung tâm nghiên cứu giữa hai quốc gia.

Các nhà khoa học Mỹ có thể làm việc với các đối tác nước ngoài mà không cần những thỏa thuận chính trị. Song đây không phải là trường hợp đối với Trung Quốc, một thỏa thuận năm 1979 đã trở thành điều kiện tiên quyết và là yếu tố khởi xướng hợp tác trong nhiều lĩnh vực khác.

Khoa học giúp xua tan những nhạy cảm chính trị

Ít ai biết rằng, thỏa thuận khoa học và công nghệ Mỹ-Trung là một phần mở cửa lịch sử quan hệ giữa hai quốc gia sau nhiều thập kỷ có căng thẳng liên quan đến vấn đề địa chính trị. 

Vào đầu những năm 1970, Tổng thống Mỹ, Richard Nixon (1913-1994) đã khởi động quá trình bình thường hóa quan hệ với Trung Quốc. Đây chính là cú hích lớn để người kế nhiệm ông, Jimmy Carter tiếp tục tìm kiếm mối quan hệ nhằm cải thiện với Trung Quốc.

Cùng thời điểm đó, Trung Quốc tuyên bố cải cách, hiện đại hóa và mở cửa toàn cầu sau hai thập kỷ bị cô lập, từ năm 1950 đến 1970. Trong đó bao gồm lĩnh vực khoa học công nghệ, công nghiệp, nông nghiệp và quốc phòng. 

Trong quá khứ, Trung Quốc không phải là một cường quốc khoa học, dù quốc gia này nổi tiếng về mặt lịch sử với việc phát minh ra thuốc súng, giấy và la bàn.

Các nhà ngoại giao Mỹ và Trung Quốc coi khoa học là một hoạt động ít xung đột, có thể so sánh với trao đổi văn hóa. Họ đồng thuận, việc bắt đầu bằng một thỏa thuận khoa học có thể mở đường cho các cuộc thảo luận sau này, liên quan đến các vấn đề nhạy cảm chính trị hơn. 

Ngày 28/7/1979, Tổng thống Jimmy Carter và nhà lãnh đạo Trung Quốc Đặng Tiểu Bình ký một Thỏa thuận Hợp tác Khoa học và Công nghệ (STA). Và từ đó đến nay, văn kiện này được liên tục gia hạn 5 năm một lần.

Trong những năm sau đó, nền kinh tế Trung Quốc phát triển mạnh mẽ, bao gồm sản lượng khoa học của nước này. Quốc gia tỷ dân đã đầu tư nhiều vào nghiên cứu và phát triển trong nước. Tất cả đã thúc đẩy khả năng hợp tác khoa học, hỗ trợ nền kinh tế của chính họ.

Sự hợp tác ban đầu theo thỏa thuận năm 1979, chủ yếu mang tính biểu tượng dựa trên trao đổi thông tin. Theo thời gian, quá trình hợp tác, chuyển giao công nghệ dần phát triển.

Một thành tựu quan trong ban đầu đạt được khi hai nước công bố nghiên cứu, cho thấy các bà mẹ có thể bổ sung axit folic, ngăn ngừa dị tật bẩm sinh như tật nứt đốt sống, một khuyết tật của ống thần kinh do sự không đóng kín của cột sống, trong quá trình phát triển phôi thai.

Quan hệ đối tác thành công, giúp Trung Quốc phát triển năng lượng tái tạo, xét nghiệm chuẩn đoán nhanh virus SARS-CoV-2 và phương pháp sản xuất nhiên liệu hydro sử dụng năng lượng mặt trời. 

Các dự án chung sau đó bắt đầu xuất hiện độc lập với các thỏa thuận hoặc viện trợ của chính phủ. Các nhà nghiên cứu liên kết với nhau vì những lợi ích chung, đây là cách mà sự hợp tác khoa học giữa các quốc gia phát triển mạnh mẽ.

Nhiều dự án trong số này được khởi xướng bởi người Mỹ gốc Hoa hoặc công dân Trung Quốc làm việc tại Hoa Kỳ hợp tác với các nhà nghiên cứu ở quê nhà. Trong những ngày đầu tiên đại dịch Covid-19, những mối quan hệ bền chặt này đã dẫn đến sự hợp tác Trung-Mỹ nhanh chóng và gia tăng để ứng phó với cuộc khủng hoảng.

Trong suốt năm 2000-2010, hợp tác khoa học giữa hai nước đã tăng lên đáng kể, các dự án nghiên cứu chung được mở rộng, số lượng sinh viên khoa học và kỹ thuật đến thăm tăng vọt và các ấn phẩm hợp tác nhận được nhiều sự công nhận hơn.

Tuy nhiên, khi nền kinh tế và thành công về công nghệ của Trung Quốc tăng trưởng, các cơ quan chính phủ và Quốc hội Hoa Kỳ bắt đầu xem xét kỹ lưỡng thỏa thuận và sản phẩm của nó.

Hoa Kỳ đề cao cảnh giác

Bí quyết của Trung Quốc là bắt đầu xây dựng sức mạnh quân sự nhờ áp dụng khoa học công nghệ, song những ảnh hưởng chính trị và quốc phòng từ đất nước này ngày càng tăng, khiến Hoa Kỳ bắt đầu lo lắng về vấn đề sở hữu trí tuệ, những vi phạm bí mật thương mại và các lỗ hổng an ninh quốc gia đến từ các mối quan hệ với Trung Quốc.

Đạo luật Khoa học và CHIPS trị giá hàng tỷ Mỹ kim mới đây của Hoa Kỳ, đưa ra những biện pháp nhằm củng cố nền công nghiệp bán dẫn và hạn chế sự cạnh tranh ngày càng gay gắt của Trung Quốc. 

Thông qua nó, Hoa Kỳ sẽ thúc đẩy ngành công nghiệp bán dẫn của mình, được coi là nền tảng để xây dựng các ngành công nghiệp trong tương lai, đồng thời tìm cách hạn chế khả năng tiếp cận của Trung Quốc với những tiến bộ trong trí tuệ nhân tạo AI và điện tử. Đồng thời, nó còn nhằm mục đích thúc đẩy sản xuất chất bán dẫn trong nước.

Một số chính trị gia, tin rằng thỏa thuận khoa học và công nghệ song phương được đàm phán vào những năm 1970 giữa 2 quốc gia, như là hình thức hợp tác ít gây tranh cãi nhất và được gia hạn nhiều lần, giờ đây có thể đe dọa sự thống trị của Hoa Kỳ về khoa học và công nghệ. 

Khi căng thẳng địa chính trị và quân sự gia tăng, cả hai nước đều cảnh giác với việc gia hạn thỏa thuận, ngay cả khi Trung Quốc đã ký các thỏa thuận tương tự với hơn 100 quốc gia.

Trung Quốc hiện dẫn đầu thế giới về số lượng ấn phẩm nghiên cứu được công nhận là công trình chất lượng cao và đào tạo ra nhiều kỹ sư hơn Mỹ. Nhiều thước đo, cho thấy chi tiêu đầu tư cho nghiên cứu của Trung Quốc đang tăng vọt.

Ngay cả khi việc gia hạn gần đây, ngày 28/7 dẫn đến một thỏa thuận được đàm phán lại, Mỹ vẫn gửi tín hiệu tới Trung Quốc về sự miễn cưỡng hợp tác. Kể từ năm 2018, số lượng ấn phẩm chung đã giảm. 

Các nhà nghiên cứu Trung Quốc không còn coi Mỹ là mảnh đất màu mỡ để đến đó đào tạo. Trong khi, những nhà khoa học Trung Quốc đang ở Mỹ ngày càng có xu hướng trở về quê hương mang theo những kiến thức quý giá.

Ngày 28/7 vừa qua STA đã hết hạn, vào phút chót nó đã được gia hạn thêm sáu tháng, nhằm mục đích cho phép hai quốc gia đàm phán thêm. 

Một số hạ nghị sĩ trong Quốc hội Mỹ, cảnh báo quốc gia nên cân nhắc việc tiếp tục hợp tác với Trung Quốc và đề nghị không nên gia hạn tiếp thỏa thuận vì cho rằng, Trung Quốc đã đạt được nhiều lợi thế quân sự thông qua mối quan hệ khoa học và công nghệ với Mỹ.

Trước đó Bộ Ngoại giao Mỹ đã chần chừ trong việc gia hạn thỏa thuận, chỉ yêu cầu gia hạn vào phút cuối để "sửa đổi và củng cố" văn kiện.

Nhìn bề ngoài, một thỏa thuận ngoại giao sắp hết hạn có vẻ không có ý nghĩa gì, trừ khi nó được đổi mới. Sự kết thúc lặng lẽ cho một kỷ nguyên hợp tác có thể gây ra những hậu quả đến nghiên cứu khoa học và đổi mới công nghệ.

Mỹ có nguy cơ bị cắt đứt khỏi công nghệ hàng đầu khi Trung Quốc tiến lên phía trước. Có lẽ việc coi khoa học như một nguồn tài nguyên được chia sẻ toàn cầu có thể giúp cả hai bên tạo ra một thỏa thuận thực sự đôi bên cùng có lợi.

Trung Quốc có đang chiến thắng trong cuộc đua công nghệ tiên tiến?

Theo một báo cáo được công bố bởi Viện nghiên cứu chính sách chiến lược Australia, Bắc Kinh chiếm ưu thế ở 37 trong số 44 công nghệ được nghiên cứu, bỏ xa Hoa Kỳ và các nước phương Tây khác. 

Do đó, Trung Quốc có thể nhanh chóng thiết lập thế độc quyền trong lĩnh vực pin điện, thiết bị siêu âm và thậm chí cả truyền thông tần số vô tuyến tiên tiến như 5G và 6G. Theo nghiên cứu này, Mỹ chỉ chiếm ưu thế ở một số lĩnh vực như vaccin, công nghệ thông tin hay ngành công nghiệp vũ trụ.

Các tác giả báo cáo, nhận định: "Trung Quốc đã đặt nền móng để khẳng định mình là siêu cường khoa học và công nghệ hàng đầu thế giới". 

Ngoài ra, quốc gia này sẵn sàng thiết lập thế độc quyền trong một số lĩnh vực trước đây do Hoa Kỳ thống trị, chẳng hạn như sản xuất quy mô nano, hydro và amoniac làm năng lượng và sinh học tổng hợp. Đặc biệt, đất nước tỉ dân dần tỏa sáng trong lĩnh vực nhập khẩu nhân tài.

Liên quan đến quân sự, Viện Chính sách Chiến lược Australia, chỉ ra rằng tiến bộ vượt bậc của Trung Quốc trong lĩnh vực tên lửa siêu thanh có khả năng mang đầu đạn hạt nhân là có thể dự đoán được. 

Theo phân tích dữ liệu, trong 5 năm qua, Trung Quốc đã tạo ra 48,49% nghiên cứu có tác động cao liên quan đến các siêu vũ khí. Bảy trong số mười viện nghiên cứu tốt nhất trên thế giới trong lĩnh vực này được thành lập ở Trung Quốc.