Từ điển tiếng Việt dành cho học sinh: Phản tác dụng!

Từ điển là một kho tàng từ ngữ để cho mọi người khám phá. Nhưng đáng tiếc hiện nay, một số quyển sách trong kho tàng đó đã có nhiều lỗi.

Từ những định nghĩa kinh hoàng

Thời gian gần đây, nhiều độc giả đã rất bức xúc khi phản ánh hai cuốn "Từ điển tiếng Việt dành cho học sinh”- NXB Trẻ của tác giả Vũ Chất do Nhà xuất bản Trẻ ấn hành; "Từ điển tiếng Việt" bỏ túi của NXB Thanh niên... cùng chung nội dung và nhiều định nghĩa sai trong từ điển khiến người đọc phải giật mình: từ "buồn cười" có nghĩa là "buồn mà cười"; "khai quật" là "đào mồ lên"; "bụi đời" được tác giả định nghĩa là "người lăn lóc cực khổ nhiều trong xã hội"; "buồm" là "tấm đan bằng lá để gắn lên ghe gió bộc chạy đi"... đó là những lời giải thích trong cuốn từ điển.

Đấy là những lỗi sai khiến cho tiếng mẹ đẻ trở nên xa lạ ngay cả với người Việt, nhất là với học sinh chăng vì lý do này mà học sinh không thể cảm nhận được "sự trong sáng của tiếng Việt"? Và biết đâu, việc hàng loạt bài văn "kinh hồn" được phát hiện trong kỳ thi tuyển sinh ĐH, CĐ 2005 có sự "đóng góp" của những định nghĩa không kém phần... kinh hoàng như thế?!

Về vấn đề này, TS ngôn ngữ học Nguyễn Huy Cẩn (Trưởng phòng Thông tin các Khoa học ngữ - văn ngôn ngữ, Viện Thông tin Khoa học Xã hội) - người có khá nhiều nghiên cứu về tiếng Việt đối với trẻ em, học sinh cho biết, đây là những lỗi sai nghiêm trọng, không thể chấp nhận được. Từ điển cho đối tượng nào cũng có những yêu cầu riêng nhưng đều phải tuân theo nguyên tắc: định nghĩa phải nói được ý nghĩa cơ bản của từ; được khái quát qua nhiều hoàn cảnh và quan trọng là phải phản ánh khách quan. Như vậy, hiểu đơn giản từ điển dành cho học sinh phải đảm bảo được yêu cầu để học sinh nắm được nghĩa cơ bản của từ để vận dụng trong học tập.

Những học sinh lớp càng nhỏ thì mức độ ảnh hưởng càng nghiêm trọng, vì lần đầu tiên các em tiếp xúc chính thức với những từ mà các nhà ngôn ngữ khái quát ra. Với từ "khai quật", "bụi đời" định nghĩa như trên không sai hoàn toàn nhưng chỉ phản ánh được một khía cạnh của từ. Nếu dùng từ khó hiểu hơn để định nghĩa một từ khác thì sẽ phản tác dụng - với kiểu định nghĩa này thì không thể đòi hỏi học sinh Việt Nam học giỏi văn được?! Định nghĩa từ "bụi đời" đơn giản chỉ là "cuộc sống lang thang không nhà cửa, không nghề nghiệp" (trang 86, "Từ điển tiếng Việt" của Viện Ngôn ngữ học xuất bản năm 1998, do Hoàng Phê chủ biên). Định nghĩa "buồn cười" là "buồn mà cười" thì sai hoàn toàn vì người bình thường không dùng đến từ điển cũng hiểu rằng ý từ này là "khó mà nhịn được cười"...

Đến việc sao chép từ điển

Khi tìm hiểu thông tin để phục vụ bài viết, một chuyên gia ngôn ngữ học (xin được giấu tên) đã rất bức xúc khi tâm sự, có những cuốn từ điển từ khi chuẩn bị đến khi đưa ra thị trường chỉ mất có... 3 ngày. Công đoạn phải mày mò nghiên cứu và tìm hiểu nghĩa của các từ được thay thế bằng cách ngồi "bê" nguyên xi từ cuốn từ điển nào đó sang (dù chẳng biết cuốn đó đúng sai thế nào). Do đó, ông không mấy ngạc nhiên khi nghe nói đến những lỗi sai. Làm từ điển được xếp vào loại công việc khổ công nhất trong lĩnh vực ngôn ngữ học. Để có thể phản ánh tiếng Việt một cách đúng đắn, cơ bản nhất, đôi khi chỉ một từ người làm cũng phải tìm hiểu hàng trăm hoàn cảnh trích dẫn. Có những cuốn từ điển Viện Ngôn ngữ học đã "mất đứt"... 15 năm thực hiện, kể từ khi nhận "đơn đặt hàng" đến khi kết thúc.

Theo TS. Nguyễn Huy Cẩn thì "không thể lưu hành những cuốn từ điển nhiều sai sót, không phản ánh đúng thực tế tiếng Việt". Nhưng thực tế, trên đây chỉ là hai trong số hàng trăm cuốn từ điển tiếng Việt đang bày bán trên thị trường. "Lỗ hổng" trong xuất bản dễ dàng thấy là: ai muốn đều có thể làm từ điển vì một lẽ đơn giản chẳng có luật nào cấm.

TS. Cẩn đề xuất, với những cuốn từ điển có tác động xã hội lớn phải có hội đồng chuyên môn thông qua mới cho xuất bản. Câu hỏi: "Có nên thả nổi những vấn đề xuất bản liên quan đến xã hội?", không phải bây giờ mới được đặt ra. Nhưng đã đến lúc không thể làm ngơ khi chúng ta luôn muốn học sinh  điều hay, cái đẹp, nhưng nghịch lý ở chỗ các em quá dễ dàng tiếp xúc với những kiến thức sai, văn hóa phẩm không lành mạnh... vì chúng được bày bán công khai!

Mai Minh - Hồng Hạnh