Ngô Bảo Châu, một tinh hoa toán học

Tuy nhiên chưa một ai thật sáng chói, được xem là tinh hoa trong ngành, và cũng chưa một ai nhận được giải thưởng cao quý nhất, như giải Nobel chẳng hạn. Mãi cho đến những năm gần đây, một nhà khoa học trẻ Việt Nam đã ngày càng tỏa sáng trong lĩnh vực toán học, được xem là một trong những người ưu tú nhất hiện nay trong ngành: Ngô Bảo Châu.

Fields - Nobel toán học

Được mệnh danh là nữ hoàng của khoa học thuần túy, toán hiện diện khắp mọi nơi, trong mọi lĩnh vực, trong mọi ngành khoa học. Đặc biệt nếu không có toán, thì vật lý và hóa học không thể có những bước đi “khủng” từ hơn một thế kỷ nay. Xuất hiện từ năm 1936, giải thưởng Fields là phần thưởng cao quý nhất trong lĩnh vực toán, mà sở hữu chủ là Hiệp hội toán học quốc tế (IMU - International Mathematical Union), một hiệp hội của cộng đồng toán học thế giới. Hai giải Nobel và Fields có vài tương đồng nhưng đồng thời cũng nhiều dị biệt. Hầu như mọi người đều đồng ý đây là hai giải thưởng cao quý nhất trong ngành, vì thế cộng đồng khoa học thường đánh giá Fields là Nobel của toán học.

Ngoài ra, hai giải này chỉ dành cho những người còn sống. Nếu có một nhà khoa học nào đó qua đời, những thành tựu của họ sẽ không bao giờ được xem xét đến dù rất lỗi lạc. Khi nói đến những dị biệt, đầu tiên người ta nghĩ ngay đến giới hạn về tuổi tác của giải Fields: chỉ tặng cho những tài năng trẻ, tuổi dưới 40. Sự kiện này đã gây một số thiệt thòi cho những tài năng nở muộn. Trong khi đó giải Nobel lại không bị giới hạn về tuổi tác. Cảnh tượng những nhà khoa học về chiều nhận Nobel cho những thành tựu từ hàng chục năm trước (mà bây giờ người ta mới thấy được giá trị đích thực của nó) rất thường xảy ra.

Một sự khác biệt quan trọng khác: Nobel được tặng hàng năm trong khi Fields cứ mỗi bốn năm. Vì cứ mỗi bốn năm và chỉ dành cho những nhà toán học trẻ cho nên sự chọn lọc rất gắt gao, và nếu “lỡ chuyến tàu” thì chưa chắc đã có dịp may thứ hai. Để bù lại, giải Fields được cấp cho nhiều người, từ 2 - 4, cho những ngành hoàn toàn khác nhau. Trong khi đó mỗi giải Nobel tối đa chỉ ba người, và cũng chỉ trên một đề tài duy nhất. Ngoài ra về phương diện tài chính, người nhận giải Fields được tặng khoảng 15.000 USD, chỉ khoảng hơn 1% của giải Nobel (khoảng 1,4 triệu USD).

Sự khác biệt lớn lao này không làm giảm giá trị của giải Fields. Trong thực tế, nếu lấy tài chính là thước đo của sự thành đạt, là mục tiêu trong cuộc sống, không ai dấn thân vào lĩnh vực khoa học cả. Niềm tự hào, sự sung sướng của nhà khoa học là thỏa mãn óc tìm tòi, thấy được kết quả của công sức mình, được cống hiến cho khoa học, cho nhân loại những thành tựu của mình. Hào quang khi nhận một vinh dự cao quý nào đó chỉ là hệ luận tất yếu của tài năng khi đạt đến đỉnh cao mà thôi.

Năm nay giải Fields sẽ được công bố vào ngày thứ năm 19/8 tới đây, ngày mở đầu Hội nghị toán học thế giới (ICM - International Congress of Mathematicians) được tổ chức tại Hyderabad (Ấn Độ), từ 19 đến 27/8. ICM là hội nghị lớn nhất thế giới về toán, được tổ chức mỗi bốn năm. Theo tin hành lang, năm nay sẽ có bốn người nhận giải Fields.

Hành trình của một tài năng

Sinh năm 1972 tại Hà Nội, xuất thân từ một gia đình khoa học (cha là giáo sư về cơ học chất lỏng tại viện Cơ học Việt Nam, mẹ là phó giáo sư tại bệnh viện Y học cổ truyền trung ương, Việt Nam), Ngô Bảo Châu đã sớm phát huy năng khiếu toán của mình. Anh là học sinh Việt Nam đầu tiên hai lần đoạt huy chương vàng Olympic toán quốc tế, năm 1988 tại Canberra (Úc) với điểm tối đa 42/42 khi học lớp 11 và năm 1989 tại Brunswick (Cộng hòa Liên bang Đức) khi học lớp 12.

Dù là đứa con duy nhất trong gia đình, tuy nhiên cha mẹ không nuông chiều anh thái quá, tác phong khoa học của gia đình đã rèn luyện tư duy anh ngay từ thuở thiếu thời. Tuổi thơ của anh cũng giống như bao trẻ thơ ngoan khác, ngoài giờ học anh giúp gia đình trong việc nhà, dành nhiều thời gian đọc sách, chơi nhạc hay tham gia cùng bạn bè những trò chơi hữu ích: đá banh, cờ tướng…

Được học bổng của chính phủ Pháp, Châu bắt đầu cuộc đời sinh viên tại Université de Paris VI ở tuổi 18. Năm 1992, Châu đậu vào trường Đại học sư phạm (ENS, Ecole normale supérieure) ở Paris. ENS là lò đào tạo nhiều nhân tài không chỉ riêng cho nước Pháp, một số nhân tài lỗi lạc của Việt Nam như Hoàng Xuân Hãn, Trần Đức Thảo, Lê Văn Thiêm,… cũng xuất thân từ ngôi trường danh tiếng nầy. Châu bảo vệ luận án tiến sĩ năm 1997 tại Université de Paris XI. Là nhân viên của Trung tâm quốc gia khoa học (CNRS - Centre National de la Recherche Scientifique) tại Université de Paris XIII từ 1998, anh đã bảo vệ Habilitation à diriger des recherches (HDR, tương đương với tiến sĩ khoa học) năm 2003 tại đây.

Vừa xong HDR không bao lâu, đầu năm 2004, khi tuổi chưa đến 32, Châu được hai trường đại học danh tiếng mời làm giáo sư: Université de Paris VI và Université de Paris XI. Vì muốn được làm chung với Gérard Laumon, một viện sĩ và cũng là giáo sư hướng dẫn khi làm luận án tiến sĩ trước đó, Châu trở thành giáo sư ở Paris XI. Cùng năm đó, Gérard Laumon và Châu nhận giải thưởng Clay, một giải thưởng danh giá của viện Toán Clay (Mỹ) nhờ giải quyết một trường hợp đặc biệt của “chương trình Langlands ”. Qua năm 2005, ở tuổi 33, Ngô Bảo Châu được đặc cách phong hàm Giáo sư tại Việt Nam và trở thành vị giáo sư trẻ nhất của Việt Nam tính đến thời điểm hiện tại.

Năm 2007, anh nhận được giải thưởng của viện Nghiên cứu toán học Oberwolfach (Đức) dành cho các nhà toán học trẻ châu Âu. Cũng từ 2007, anh công tác thêm với viện Nghiên cứu tiên tiến (Institute for Advanced Study) ở đại học Princeton (New Jersey, Mỹ), một đại học hàng đầu của Mỹ. Năm 2008 anh giành giải thưởng Sophie Germain của viện Hàn lâm Pháp về toàn bộ công trình nghiên cứu của mình.

Ứng viên sáng giá giải Fields 2010

Tổng kết tình hình khoa học trong năm 2009, tuần báo Time với lượng xuất bản hàng chục triệu mỗi số - trong số ra ngày 9/12/2009 đã xếp công trình của Ngô Bảo Châu về “Bổ đề cơ bản” (Fundamental Lemma) là một trong 10 khám phá khoa học nổi bật trong năm 2009. Công trình này là cơ sở cho việc xây dựng một lý thuyết toán học theo chương trình Langlands - một chương trình toán học lớn đầy tham vọng và cách mạng nhằm thống nhất hai ngành, thuyết về số (number theory) và thuyết về nhóm (group theory) - của nhà toán học Robert Langlands vào năm 1979.

Sau khi kiểm chứng, cộng đồng toán học thế giới kết luận rằng chứng minh của Châu về “Bổ đề cơ bản” trong trường hợp tổng quát là hoàn toàn chính xác. Việc tìm ra lời giải cho “bài toán 30 năm” này giúp cho giới toán học thở phào nhẹ nhõm, vì trước đó nhiều nhà toán học giỏi chỉ mới giải được những bài toán nhỏ của bổ đề nầy mà thôi.

Bài báo của Time đã đưa tên tuổi Ngô Bảo Châu, vốn đã rất nổi tiếng trong chuyên ngành, đến với quảng đại quần chúng ở khắp năm châu. Và nhờ vào công trình lẫy lừng này anh trở thành một ứng viên rất sáng giá của giải Fields 2010. Theo sự nhận xét của nhiều người, với thành tựu như thế, Châu gần như đương nhiên sẽ được giải, nếu bị trượt mới là chuyện lạ. Và đây là lần đầu mà cũng là lần cuối Ngô Bảo Châu đến thật gần giải Fields, vì 4 năm trước (2006) anh chưa đủ bề dầy cần thiết và bốn năm sau (2014) thì đã quá tứ tuần, vượt quy định về tuổi tác của Fields.

Hiện nay Ngô Bảo Châu đã nhận lời làm giáo sư tại đại học Chicago (Mỹ) từ tháng 9/2010. Anh đã lập gia đình ở tuổi 22 với người bạn gái cùng chuyên toán thời phổ thông, và có ba cô con gái. Gia đình là nơi giúp anh cân bằng cuộc sống tinh thần và tình cảm với việc nghiên cứu khoa học.

***

Dù sao thì hiện nay Ngô Bảo Châu đã là một ngôi sao lấp lánh trên vòm trời toán học thế giới, dù nhận được giải Fields hay không. Tuy nhiên nếu được trao giải, anh sẽ là người Việt Nam đầu tiên nhận được huy chương cao quý này. Cho đến 2006, trong suốt 70 năm hiện hữu (1936 - 2006), chỉ có 50 nhà toán học nhận được giải Fields, trong đó có ba người xuất thân từ châu Á: hai người Nhật và một người Mỹ gốc Trung Hoa. Được mời làm báo cáo viên toàn thể tại ICM, mọi người xem điều này như là một dấu hiệu rõ ràng nhất anh sẽ nhận được Fields 2010.

Cũng như bao nhiêu người Việt Nam khác, tôi kỳ vọng rất nhiều vào Ngô Bảo Châu, tin chắc chỉ vài ngày nữa anh sẽ làm rạng danh Tổ quốc Việt Nam trong lĩnh vực khoa học.

Tiến sĩ khoa học Võ Thành Dũng (Paris)

Theo SGTT