Lễ khai giảng năm học đầu tiên của nước Việt Nam Độc lập cách đây 80 năm

Theo Hồ Chí Minh toàn tập, ngày 15/9/1945, Bác đã viết một bức thư gửi học sinh cả nước. Bức thư ấy được thực hiện trong bối cảnh đất nước đang đối mặt với muôn vàn khó khăn: thù trong giặc ngoài, kinh tế kiệt quệ, nạn đói dai dẳng, lũ lụt tàn phá đồng bằng Bắc bộ và hơn 90% dân số mù chữ.

Điều đó cho thấy rằng, một trong những mối quan tâm lớn nhất của Chính phủ lâm thời Việt Nam Dân chủ Cộng hoà và Chủ tịch Hồ Chí Minh chính là giáo dục.

“Các em học sinh,

Ngày hôm nay là ngày khai trường đầu tiên ở Nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Tôi đã tưởng tượng thấy trước mắt cái cảnh nhộn nhịp tưng bừng của ngày tựu trường ở khắp các nơi. Các em hết thảy đều vui vẻ vì sau mấy tháng giời nghỉ học, sau bao nhiêu cuộc chuyển biến khác thường, các em lại được gặp thầy gặp bạn. 

Nhưng sung sướng hơn nữa, từ giờ phút này giở đi các em bắt đầu được nhận một nền giáo dục hoàn toàn Việt Nam. Trước đây cha anh các em, và mới năm ngoái cả các em nữa, đã phải chịu nhận một nền học vấn nô lệ, nghĩa là nó chỉ đào tạo nên những kẻ làm tay sai, làm tôi tớ cho một bọn thực dân người Pháp. 

Ngày nay các em được cái may mắn hơn cha anh là được hấp thụ một nền giáo dục của một nước độc lập, một nền giáo dục nó sẽ đào tạo các em nên những người công dân hữu ích cho nước Việt Nam, một nền giáo dục làm phát triển hoàn toàn những năng lực sẵn có của các em.

Các em được hưởng sự may mắn đó là nhờ sự hy sinh của biết bao nhiêu đồng bào các em. Vậy các em nghĩ sao? Các em phải làm thế nào để đền bù lại công lao của người khác đã không tiếc thân và tiếc của để chiếm lại nền độc lập cho nước nhà”.

Bức thư gửi học sinh của Bác đã được đánh điện gửi đến hiệu trưởng các trường tiểu học, các trường kỹ nghệ sơ cấp và uỷ viên giáo dục các tỉnh thành, ký ngày 1/10/1945 bởi Giám đốc Tiểu học vụ Bắc bộ Nguyễn Hữu Tảo.

Hơn 1 tháng sau đó, vào ngày 15/11/1945, lễ khai giảng đại học đầu tiên của nước Việt Nam độc lập đã diễn ra tại Trường Đại học quốc gia Việt Nam - thành lập trên cơ sở tiếp quản Viện Đại học Đông Dương. 

Chủ tịch Hồ Chí Minh và đại diện các phái bộ Đồng minh ở Hà Nội đã đến dự sự kiện đặc biệt này. 

Trường Viễn Đông Bác cổ Pháp vẫn còn lưu trữ bản thảo viết tay của bài diễn văn khai giảng do Giáo sư Nguyễn Văn Huyên - lúc đó đang giữ cương vị Giám đốc Đại học vụ kiêm Giám đốc Trường Viễn Đông Bác cổ - chắp bút.

“Thưa Cụ Chủ tịch,

Thưa các ngài,

Thưa các bạn,

Tôi rất lấy làm vui mừng và cảm động, được thấy cử hành ở đây buổi lễ long trọng mở đầu một kỷ nguyên mới cho nền Đại học nước Việt Nam ta. 

…Buổi lễ hôm nay, anh em Giáo sư và sinh viên chúng tôi muốn là một dịp để tỏ cho thế giới biết trong giờ phút nghiêm trọng của tiền đồ Tổ quốc này, dân tộc Việt Nam ngoài công cuộc đấu tranh bằng xương máu trên chiến địa cũng nỗ lực tham gia vào công cuộc tiến triển văn hóa của nhân loại.

Chúng tôi muốn rằng nền đại học mới này là một lực lượng mạnh trong những lực lượng chiến đấu của dân tộc Việt Nam. Chúng tôi muốn nó là một thành lũy để trường kỳ kháng chiến phục hồi hoàn toàn lãnh thổ và giải phóng tinh thần cho dân tộc, chúng tôi là một dân tộc văn hiến có ngoài nghìn năm lịch sử độc lập và tự gây nên được một nền văn minh đặc sắc trên ven bể Thái Bình Dương này”.

Đó là đoạn mở đầu bài diễn văn khai giảng của GS Nguyễn Văn Huyên, người sau đó trở thành Bộ trưởng Bộ Quốc gia Giáo dục. 

Lễ khai giảng đại học nói trên cũng là lễ khai giảng sớm nhất còn lưu lại tư liệu hình ảnh và diễn văn trong năm 1945. 

Điều đặc biệt hơn cả là, lễ khai giảng năm 1945 chính thức mở đầu cho một nền học mới - nền học của nước Việt và người Việt. Đó cũng là lễ khai giảng đánh dấu sự kiện lần đầu tiên tất cả các cấp học bắt buộc phải dạy bằng tiếng Việt và chữ quốc ngữ, kể cả đại học.

Kể từ mùa tựu trường năm 1945, nền giáo dục của nước Việt Nam độc lập đã trải qua 9 mùa tựu trường trong núi rừng Việt Bắc và 20 mùa tựu trường trong khói lửa chiến tranh. Cho đến năm 1975, lần đầu tiên ngày tựu trường mới thực sự là ngày hội của học sinh cả nước, bởi Bắc - Nam thống nhất một nhà và bầu trời - mặt đất không còn tiếng bom rơi.

Tròn 80 năm kể từ Ngày Độc lập, lễ khai giảng năm học 2025-2026 lại đánh dấu một cột mốc lịch sử mới: năm học đầu tiên sau sắp xếp, sáp nhập các đơn vị hành chính, thực hiện mô hình chính quyền địa phương hai cấp; đồng thời là năm học đầu tiên triển khai Nghị quyết 71 của Bộ Chính trị về đột phá phát triển giáo dục và đào tạo. 

Mùa tựu trường đầu tiên sau sắp xếp giang sơn của hơn 25 triệu học sinh, sinh viên cả nước vì thế mang nhiều ý nghĩa và kỳ vọng. Bao trùm lên các mục tiêu giáo dục đó vẫn là những hoài bão lớn lao mà Chủ tịch Hồ Chí Minh đã nhắn gửi cách đây 80 năm:

“...ngày nay chúng ta cần phải xây dựng lại cơ đồ mà tổ tiên đã để lại cho chúng ta, làm sao cho chúng ta theo kịp các nước khác trên hoàn cầu. 

Trong công cuộc kiến thiết đó, nước nhà trông mong chờ đợi ở các em rất nhiều. Non sông Việt Nam có trở nên tươi đẹp hay không, dân tộc Việt Nam có bước tới đài vinh quang để sánh vai với các cường quốc năm châu được hay không, chính là nhờ một phần lớn ở công học tập của các em”.