Tiểu thuyết “Đáy giếng” với nguyên tắc xây dựng nhân vật “nhân bất thập toàn”

Lễ ra mắt tiểu thuyết “Đáy giếng” của nhà văn Phạm Thị Bích Thủy do NXB Hội nhà văn ấn hành vừa được tổ chức vào chiều ngày 12/4. Đây là tác phẩm thứ tư của nhà văn Phạm Thị Bích Thủy.

Tiểu thuyết “Đáy giếng” đi vào một đề tài quen thuộc, hấp dẫn nhưng khó thể hiện, bởi đã rất nhiều tác giả xử lý đề tài này mà bất thành. Nội dung 400 trang sách xoay quanh các nhân vật ở nhà máy rượu Vodaco. Không gian nghệ thuật hạn hẹp và tù túng sau cánh cổng sắt gỉ ngoen và những bức tường vôi vàng ẩm thấp lở rụng lả tả theo mỗi ngày dưới ánh đèn vàng đục quanh năm thiếu sáng bởi đã cháy mấy cái bóng mà chẳng ai thay chính là nơi tải một trường thiên chưa có hồi kết của cả một nền kinh tế đi từ bao cấp đến thị trường đầy gian manh, lọc lừa, trì trệ, bảo thủ, đố kỵ, độc ác, quanh co, xảo quyệt, ngớ ngẩn, tham lam và bần tiện. Những nhân vật điển hình mà bất cứ ai đã từng đi làm trong một cơ quan nhà nước đều có thể bắt gặp hàng ngày.

Một giám đốc Phương đầy đủ năng lực chuyên môn, khôn ngoan tháo vát, mưu cao kế hiểm nhưng vẫn thất bại trước một phe liên minh ma quỷ trong công ty là Hách vuông - Lý híp - Hợi lợn mà ngôn ngữ nôm na là “ăn cánh”. Cuối cùng, mọi nỗ lực của người đàn ông đối với công ty đành phải đầu hàng trước cỗ máy vừa thiếu trình độ vừa mang đầy đủ một thứ văn hóa khó gọi tên của đại bộ phận những nhân sự đã bị cơ chế làm hỏng. Sự thiếu chuyên nghiệp và thiếu hiểu biết cũng đã đẩy ông ta phải vào tù sau những cơn say tự nhận mình là “Một giám đốc hèn”, cái hèn thường thấy của những kẻ sợ bị “mất ghế”.

Một chủ tịch hội đồng quản trị Lý híp xuất thân từ một công nhân nhà máy rồi lần hồi đi lên vị trí cao cấp nhất của công ty. Sau khi nghĩ ra trò cắt một mấu thang rồi gá lại như cũ một cách tinh vi để hại một công nhân cấp thấp vì tội đã dám tố cáo những hành vi tham nhũng của Hách vuông - người tình ông ta, Lý híp cười hi hí “Ba đời nhà anh là chuyên gia cơ khí mà”. Một sự lột tả hình ảnh nhân vật thô lậu nhưng lại vô cùng tinh tế của tác giả khi hành vi ấy đã vẽ lên một loại chân dung điển hình mà phổ biến: Dốt nát và thiếu hiểu biết nhưng có chút ít chuyên môn thì lại sử dụng cái thứ “quý hiếm” đó vào việc nghĩ ra kế để hại người.

Một nhân vật độc nhất vô nhị là kế toán trưởng Hách vuông, dù mẫu hình này có thể bắt gặp hàng ngày. Một ả đàn bà đi lên chức cao nhất của công ty từ vị trí một nữ công nhân dán nhãn, đã dùng đủ mọi kế sách lừa lọc để đuổi người-tuyển người nhằm mục đích ti tiện của bản thân, để lấy chồng, để thăng chức, để giành vị trí cho con, để tham nhũng đầy túi, để thỏa mãn bản năng dâm ô, sỹ diện, đố kỵ, để đẩy đồng nghiệp vào vòng lao lý. Tạo ra được một nhân vật điển hình là điều khó nhất đối với nhà văn. Thành công của “Đáy giếng” chính là nhờ nhân vật Hách vuông này.

Mọi thớ lợ, ghê tởm của nhân vật, của công ty, của nền kinh tế, của cả cơ chế dần dần hé lộ như từng bức màn sân khấu được vén lên, như người đầu bếp bóc từng lớp vỏ củ hành. Và cao trào của “vở kịch đời”, cũng là lúc sự trơ trẽn, bỉ lậu, ngu dốt, hài hước xuất hiện đầy đủ nhân dạng, chính là khi Hách vuông cho người đốt toàn bộ kho hàng của công ty để đỡ có hàng bán, để chống đỡ được sự mất mặt là hàng ế cuối năm. “Không làm được thì phá”, nhưng phá theo cách của Hách vuông - Lý híp thì có lẽ trở thành điển hình của văn học nói chung.

Nhà văn Ma Văn Kháng nhận xét: “Kể lại một câu chuyện mà giữ được bạn đọc suốt mấy trăm trang sách thật không dễ dàng gì. Đáy giếng là câu chuyện làm ăn, quan hệ giữa người và người trong guồng máy sản xuất dần dần hiện lên dưới ngòi bút kể chuyện nhẩn nha đủng đỉnh của nhà văn. Nhẩn nha đủng đỉnh là một thủ thuật đòi hỏi người viết phải có cái duyên văn tự. Nhìn chung đây là một mạch truyện luôn biến động mà sâu trầm vì sự sống dồi dào cuồn cuộn, liên tiếp có những làn sóng cao trào nhiều kịch tính, đặc biệt càng về cuối càng cuốn hút vì các sự kiện và tính cách nhân vật đã được đẩy đến đỉnh điểm. Nói đến tiểu thuyết là nói đến nhân vật. Thành công của cuốn sách còn nằm ở phương diện này”.

Nhà phê bình Vũ Nho cũng khẳng định: “Cũng như ở hai tiểu thuyết trước, Thủy có nhân vật then chốt của cô cho câu chuyện Đáy giếng hay có lẽ cần phải nói rằng cô lại tìm ra nhân vật cho mình. Bởi ở đây là một nhân vật tầm thường nhưng rất lạ. Trong văn chương đương thời chúng ta bao nhiêu năm qua chưa thấy có một vai nữ chính nào thô lậu quái kiệt như nhân vật mụ kế toán già hỗn danh Hách Vuông của tiểu thuyết Đáy giếng.”

Với nhà phê bình Bùi Việt Thắng thì “Xây dựng nhân vật trên nguyên tắc nhân bất thập toàn là nét trội trong tiểu thuyết. Bà Hách là một nhân vật rất ấn tượng, đi suốt tiểu thuyết. Đây là một mẫu đàn bà phồn thực trong cả nghĩa đen lẫn nghĩa bóng”.

Nhà phê bình Nguyễn Chí Hoan cũng đồng quan điểm “Phạm Thị Bích Thủy, đến cuốn tiểu thuyết thứ ba này của mình, cho thấy một đặc điểm nổi bật xuyên suốt các sáng tác của cô: không nhân nhượng, đến từng chi tiết, về ý tưởng và thông điệp, không nhân nhượng ngay cả với nhiều đòi hỏi tự thân của việc kể truyện văn học. Giọng kể hay giọng điệu văn chương của cô riết róng, dồn dập, tựa như muốn vắt kiệt đối tượng kể. Bởi thế truyện của tác giả này lôi cuốn, theo cách nó luôn gây ấn tượng câu chuyện nó kể có gì đó rắc rối, bất ngờ hay tai quái đang chực chờ ngay ở đoạn sau hay trang sau. Ấn tượng đó lại toát ra từ những trần thuật dung dị, nhiều lúc tỉ mẩn, về những sinh hoạt hàng ngày - bối cảnh tác thành các âm mưu và biến cố”.

Nhà văn Phạm Thị Bích Thủy sinh năm 1964, tốt nghiệp MBA, PUT bằng Mỹ, cử nhân văn chương và tiếng Nga, Đại học Ghecsen Leningrad (Saint Petursburg), Liên bang Nga, cử nhân tiếng Anh, Đại học Sư phạm Ngoại ngữ - Đại học Quốc gia Hà Nội. Từ 1986 đến 2000 là giảng viên Văn học Nga tại Đại học Ngoại ngữ - Đại học Quốc gia Hà Nội. Từ 2000 đến nay làm việc cho các tổ chức quốc tế và tập đoàn đa quốc gia. Hiện là quản trị viên cao cấp tại một tập đoàn kinh tế ở Hà Nội.

Các tác phẩm đã xuất bản: Tập truyện ngắn “ Chạy trốn” (2013), Tiểu thuyết “Đồi cát bay” “2014”, “Tiếng sáo lạc” (2015), “Đáy giếng” (2015)

Lạng Thương