Những lần sáp nhập tỉnh của vùng Đất Tổ - Phú Thọ

Lịch sử vùng Đất Tổ

Theo thông tin từ Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Phú Thọ, tỉnh Phú Thọ được coi là vùng Đất Tổ cội nguồn của Việt Nam. Tương truyền tại đây các vua Hùng đã dựng nên nhà nước Văn Lang - nhà nước đầu tiên của Việt Nam - có kinh đô là Phong Châu, xung quanh thành phố Việt Trì hiện nay.

Thời Hùng Vương, nhà nước Văn Lang được chia thành 15 bộ, trong đó Phú Thọ thuộc bộ Văn Lang, trung tâm của nước Văn Lang.

Thời An Dương Vương với nhà nước Âu Lạc, Phú Thọ thuộc huyện Mê Linh. Dưới thời Bắc thuộc (từ năm 111 trước Công nguyên đến thế kỷ thứ 10), Phú Thọ thuộc quận Mê Linh, Tân Xương và Phong Châu.

Trong thời loạn 12 sứ quân, Phú Thọ là địa bàn chiếm đóng của hai sứ quân Kiều Công Hãn và Kiều Thuận tại các căn cứ Hồi Hồ và Phong Châu.

Thời kỳ phong kiến độc lập nhà Lý Trần, phân cấp hành chính của Việt Nam có sự thay đổi, chế độ quận, huyện thời Bắc thuộc được thay thế bằng các đạo (lộ, trấn, xứ, tỉnh), dưới đạo là các phủ, châu, huyện. Khi đó, Phú Thọ thuộc lộ Tam Giang.

Từ thời nhà Lê đến đầu triều nhà Nguyễn (1428-1891), phần lớn tỉnh Phú Thọ ngày nay thuộc tỉnh Sơn Tây - trừ huyện Thanh Xuyên và huyện Yên Lập thuộc tỉnh Hưng Hóa (huyện Thanh Xuyên nay là 3 huyện Tân Sơn, Thanh Sơn và Thanh Thủy; huyện Yên Lập thuộc phủ Quy Hóa nay thuộc tỉnh Phú Thọ).

Vào năm Minh Mạng thứ 12 (1831), nhà Vua đã tiến hành cải cách hành chính, đổi tất cả các trấn trong nước là tỉnh, phân lại địa giới các tỉnh (điều chuyển một số huyện từ tỉnh này sang tỉnh kia), chia tách một số huyện lớn. Trong địa bàn tỉnh Sơn Tây đã điều chuyển huyện Từ Liêm về tỉnh Hà Nội, huyện Tam Nông về tỉnh Hưng Hóa để làm tỉnh lỵ (tỉnh Hưng Hóa khi đó bao gồm toàn bộ diện tích các tỉnh vùng Tây Bắc ngày nay).

Trong địa bàn tỉnh Hưng Hóa, năm 1833 tách huyện Thanh Xuyên phủ Gia Hưng thành hai huyện Thanh Sơn và huyện Thanh Thủy.

Sau khi đánh chiếm Bắc Kỳ, hoàn thành việc xâm lược toàn bộ Việt Nam, thực dân Pháp lập ra các đạo quan binh, các quân khu, tiểu quân khu... để dễ dàng và chủ động đàn áp các phong trào kháng chiến. Khi đó, tỉnh Hưng Hóa với địa bàn rộng lớn ở vùng Tây Bắc đã được chia thành nhiều tiểu quân khu: Tiểu quân khu Tuyên Quang, Tiểu quân khu Lào Cai, Tiểu quân khu Yên Bái, Tiểu quân khu Vạn Bú; Tiểu quân khu Lai Châu (sau đổi thành các tỉnh dân sự Tuyên Quang, Yên Bái, Lào Cai, Sơn La, Lai Châu...).

Sau khi cắt đi 16 châu, 4 phủ và hai huyện Trấn Yên, Văn Chấn để thành lập các đạo quan binh, khu quân sự, tiểu quân khu, Toàn quyền Đông Dương đã điều chỉnh một số huyện của tỉnh Sơn Tây sang, cộng với các huyện còn lại để thành lập tỉnh Hưng Hóa mới.

Năm 1891, tỉnh Hưng Hóa mới được thành lập gồm có các huyện Tam Nông, Thanh Thủy của tỉnh Hưng Hóa (huyện Thanh Thủy bỏ tổng Cự Thắng nhưng tăng thêm tổng Tinh Nhuệ của huyện Thanh Sơn); các huyện Sơn Vi, Thanh Ba và Phù Ninh của phủ Lâm Thao, tỉnh Sơn Tây.

Tỉnh Hưng Hóa mới thành lập có 5 huyện và được coi là tiền thân của tỉnh Phú Thọ sau này. Cuối năm 1892, Toàn quyền Đông Dương ra nghị định chuyển huyện Cẩm Khê nằm trong địa bàn Tiểu quân khu Yên Bái về tỉnh Hưng Hóa mới. Giữa năm 1893, huyện Hạ Hòa tách khỏi Tiểu quân khu Yên Bái nhập vào tỉnh Hưng Hóa mới (trước đó Toàn quyền Đông Dương đã điều chuyển huyện Cẩm Khê, huyện Hạ Hòa thuộc phủ Lâm Thao, tỉnh Sơn Tây về Tiểu quân khu Yên Bái).

Tháng 7/1895, hai châu Thanh Sơn và Yên Lập thuộc khu quân sự Đồn Vàng được chuyển về tỉnh Hưng Hóa mới. Tháng 8/1895, hai huyện Hùng Quan, Ngọc Quan của phủ Đoan Hùng thuộc Tiểu quân khu Tuyên Quang thuộc đạo quan binh 3 Yên Bái nhập vào tỉnh Hưng Hóa mới. Năm 1900, thành lập thêm huyện Hạc Trì.

Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Phú Thọ cho biết, ngày 5/5/1903, Toàn quyền Đông Dương ký nghị định thành lập thị xã Phú Thọ trên cơ sở làng Phú Thọ thuộc tổng Yên Phú, huyện Sơn Vi. Khi đó thị xã Phú Thọ nằm ở vị trí trung tâm của tỉnh Hưng Hóa lại có sân bay, đường sắt sang Trung Quốc và nhà ga nên được chọn làm tỉnh lỵ và đổi tên tỉnh Hưng Hóa thành tỉnh Phú Thọ.

Khi đó, tỉnh Phú Thọ gồm có 2 phủ (Đoan Hùng, Lâm Thao), 8 huyện (Tam Nông, Thanh Thủy, Sơn Vi, Thanh Ba, Phù Ninh, Cẩm Khê, Hạ Hòa, Hạc Trì) và 2 châu (Thanh Sơn, Yên Lập).

"Ngày 8/9/1891 được coi là ngày thành lập tỉnh Phú Thọ; còn ngày 5/5/1903 chỉ là ngày thành lập thị xã Phú Thọ và ngày đổi từ tên tỉnh Hưng Hóa thành tỉnh Phú Thọ", Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Phú Thọ cho hay.

Từ năm 1903 đến Cách mạng Tháng Tám năm 1945, đơn vị hành chính trong tỉnh Phú Thọ không có những thay đổi lớn, chỉ có thay đổi tên gọi một số huyện và thành lập một số làng xã mới. Trong đó, năm 1919 bỏ tên huyện Sơn Vi, đổi tên gọi là phủ Lâm Thao. Hai huyện Hùng Quan, Ngọc Quan hợp nhất thành phủ Đoan Hùng. Năm 1939, phủ Đoan Hùng gọi là châu Đoan Hùng.

Huyện Thanh Ba đưa lên thành phủ Thanh Ba.
 Vào năm 1940, tỉnh Phú Thọ gồm hai phủ (Lâm Thao, Thanh Ba), 6 huyện (Hạ Hòa, Cẩm Khê, Hạc Trì, Thanh Thủy, Tam Nông, Phù Ninh), 3 châu (Thanh Sơn, Yên Lập, Đoan Hùng), 2 thị xã (Phú Thọ, Việt Trì) và một thị trấn Hưng Hóa. Toàn tỉnh có 66 tổng, 467 làng xã, 22 phố.

Sau Cách mạng Tháng Tám năm 1945, về mặt hành chính nhà nước Việt Nam thống nhất gọi các phủ, châu, huyện là huyện, bỏ cấp tổng và tiến hành hợp nhất các làng nhỏ thành xã.

Năm 1946, Phú Thọ từ 467 làng cũ hợp nhất thành 106 xã mới. Do có xã quá lớn nên giữa năm 1947, Chính phủ lại chia tách một số xã, đưa số xã từ 106 lên 150 xã.

Tới năm 1947, 5 huyện Cẩm Khê, Tam Nông, Thanh Thủy, Thanh Sơn, Yên Lập sáp nhập vào khu 14 không thuộc tỉnh Phú Thọ. Đến tháng 2/1948, khu 14 hợp nhất với khu 10 thành liên khu 10, 5 huyện lại trở về tỉnh Phú Thọ.

Tháng 7/1957, thị xã Việt Trì được thành lập; ngày 4/6/1962 thành phố Việt Trì được thành lập theo quyết định số 65 của Hội đồng Chính phủ. Từ đây, Việt Trì trở thành tỉnh lỵ của Phú Thọ.

Ngày 26/1/1968, Ủy ban Thường vụ Quốc hội ra nghị quyết hợp nhất hai tỉnh Phú Thọ và Vĩnh Phúc thành tỉnh Vĩnh Phú; thành phố Việt Trì trở thành tỉnh lỵ của Vĩnh Phú.

Kỳ họp thứ 10 Quốc hội khóa IX vào tháng 11/1996 có nghị quyết chia và điều chỉnh địa giới hành chính một số tỉnh, trong đó tái lập tỉnh Vĩnh Phúc và tỉnh Phú Thọ.

Tỉnh Phú Thọ chính thức được tái lập và đi vào hoạt động từ 1/1/1997, ngay năm sau Phú Thọ được công nhận là tỉnh miền núi.
 Khi tách tỉnh, Phú Thọ có diện tích hơn 3.465km2, dân số trên 1,26 triệu người, gồm 10 đơn vị hành chính cấp huyện: Thành phố Việt Trì, thị xã Phú Thọ và 8 huyện Thanh Ba, Hạ Hòa, Đoan Hùng, Sông Thao, Thanh Sơn, Yên Lập, Tam Thanh, Phong Châu.

Ngày 24/7/1999, huyện Phong Châu được tách thành hai huyện Phù Ninh và Lâm Thao; huyện Tam Thanh lại được tách thành hai huyện Tam Nông và Thanh Thủy.

Tháng 4/2007, Chính phủ có nghị định tách huyện Thanh Sơn thành 2 huyện Thanh Sơn và Tân Sơn.

Vị trí địa lý thuận lợi, mảnh đất cội nguồn của dân tộc

Phú Thọ hiện thuộc vùng miền núi trung du Bắc Bộ, giáp tỉnh Tuyên Quang về phía Bắc, giáp tỉnh Hòa Bình về phía Nam; giáp tỉnh Vĩnh Phúc về phía Đông, thành phố Hà Nội về phía Đông Nam và giáp tỉnh Sơn La, Yên Bái về phía Tây.

Nằm trong khu vực giao lưu giữa vùng Đông Bắc, đồng bằng sông Hồng và vùng Tây Bắc, Phú Thọ có vị trí địa lý mang ý nghĩa là trung tâm tiểu vùng Tây - Đông - Bắc; cách trung tâm Hà Nội khoảng 80km về phía Bắc, cách sân bay Quốc tế Nội Bài khoảng 60km.

Với vị trí "ngã ba sông" - điểm giao nhau của sông Hồng, sông Đà và sông Lô, cửa ngõ phía Tây của Hà Nội, Phú Thọ trở thành đầu mối trung chuyển, giao lưu kinh tế giữa các tỉnh vùng đồng bằng Bắc Bộ với các tỉnh miền núi phía Bắc và hai tỉnh Quảng Tây, Vân Nam, Trung Quốc. Các tuyến giao thông quan trọng như quốc lộ 2, cao tốc Nội Bài - Lào Cai, đường Hồ Chí Minh, đường xuyên Á, đường sông chạy từ Trung Quốc qua các tỉnh phía Tây đều quy tụ về Phú Thọ rồi mới tỏa đi Hà Nội, Hải Phòng và các khu vực khác.

Vị trí địa lý như vậy giúp Phú Thọ hội tụ các điều kiện thuận lợi cho phát triển kinh tế, giao thương với các vùng trong nước và quốc tế.

Đây là mảnh đất cội nguồn của dân tộc, có truyền thống lịch sử văn hóa gắn liền với suốt chiều dài lịch sử dựng nước và giữ nước của dân tộc. Từ ngàn đời xưa các Vua Hùng đã chọn đây làm đất khởi nghiệp dựng nước, xây dựng nhà nước Văn Lang (nhà nước đầu tiên của dân tộc). 

Tỉnh được bao bọc giữa hai dãy núi Tam Đảo và Ba Vì, tựa lưng vào vùng đồi núi san sát như bát úp phần cuối của dãy Hoàng Liên Sơn, mặt hướng ra vùng đồng bằng Bắc Bộ phì nhiêu.

Phú Thọ có nhiều cảnh quan đa dạng được thiên nhiên ban tặng, nhiều danh lam thắng cảnh. Trong đó, Đền Hùng - nơi thờ tự các Vua Hùng trở thành nơi thờ cúng tổ tiên, nơi tụ hội và thể hiện sức mạnh, ý chí đại đoàn kết của dân tộc Việt Nam ngày nay.

Mảnh đất này còn lưu giữ 1.372 di tích lịch sử văn hóa, trong đó có một di tích quốc gia đặc biệt, 73 di tích quốc gia, 219 di tích cấp tỉnh và hàng trăm lễ hội dân gian đặc sắc như lễ hội Đền Hùng, lễ hội đền Mẫu Âu Cơ, lễ hội Trò Trám, lễ hội rước Chúa Gái, lễ rước kiệu Hùng Lô, hội Phết Hiền Quan… cùng các làn điệu dân ca Xoan, Ghẹo.

Trong đó, Hát Xoan đã được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp; Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương ở Phú Thọ là văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại, nguồn di sản văn hóa vô giá mang đậm bản sắc văn hóa nguồn cội. 

Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Phú Thọ khẳng định, Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương ở Phú Thọ là phong tục có từ lâu đời và đã trở thành nét đẹp văn hóa truyền thống tiêu biểu, thể hiện chữ hiếu, lòng biết ơn và triết lý "Con người có tổ, có tông".

Trải qua nhiều biến cố thăng trầm của lịch sử dân tộc, nhưng tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương vẫn chiếm vị trí thiêng liêng trong đời sống tinh thần của người Việt, có sức lan tỏa rộng khắp trong mỗi gia đình, trong cộng đồng xã hội và trở thành điểm hội tụ tinh thần đại đoàn kết toàn dân tộc.

Thống kê chưa đầy đủ cho thấy, cả nước hiện có trên 1.400 di tích thờ Vua Hùng và liên quan đến thời kỳ đấu tranh dựng nước, giữ nước của các Vua Hùng. Trên địa bàn tỉnh Phú Thọ hiện có 345 di tích thờ Vua Hùng và các nhân vật liên quan đến thời đại Hùng Vương ở Việt Nam. Trong đó, Đền Hùng là trung tâm thực hành nghi lễ tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương lớn nhất và lâu đời nhất ở Việt Nam.

Ngày 19/9/1954, tại đền Giếng thuộc Khu Di tích lịch sử Đền Hùng, nói chuyện với các cán bộ, chiến sĩ thuộc Đại đoàn quân Tiên Phong khi hành quân về tiếp quản Thủ đô Hà Nội, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã nói: "Các Vua Hùng đã có công dựng nước, Bác cháu ta phải cùng nhau giữ lấy nước". Đến nay, lời căn dặn lịch sử ấy vẫn truyền cảm hứng cho khát vọng xây dựng và phát triển đất nước phồn vinh, hạnh phúc.

Cứ đến ngày mùng 10/3 (âm lịch), người Việt lại hành hương về nơi cội nguồn đất Tổ để tri ân các Vua Hùng - những người đã có công dựng nước, giữ nước.

Còn Hát Xoan hiện có ở 18 xã của hai tỉnh Phú Thọ và Vĩnh Phúc, trong đó 15 xã, phường thuộc thành phố Việt Trì, các huyện Phù Ninh, Lâm Thao, Tam Nông, Đoan Hùng (Phú Thọ) và 3 xã thuộc 3 huyện Lập Thạch, Sông Lô và Vĩnh Tường (tỉnh Vĩnh Phúc).

Ở Phú Thọ hiện có 4 phường Xoan được thành lập theo quyết định của Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch đang hoạt động tại Việt Trì, gồm phường Xoan An Thái, phường Xoan Thét, phường Xoan Phù Đức và phường Xoan Kim Đái.

"Thành phố ngã ba sông", trung tâm của tỉnh Phú Thọ

 Việt Trì bây giờ là trung tâm kinh tế, văn hóa, chính trị của tỉnh Phú Thọ, còn được biết đến với tên gọi thân thương là "thành phố ngã ba sông", nơi hội tụ của 3 con sông lớn - sông Thao, sông Lô và sông Đà.

"Ngay từ buổi bình minh dựng nước, các Vua Hùng đã chọn vùng đất này làm kinh đô của nước Văn Lang - Nhà nước đầu tiên của dân tộc Việt Nam", Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Phú Thọ cho hay.

Năm 2012, Việt Trì được công nhận đô thị loại I; năm 2020 được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt mục tiêu, định hướng, nhiệm vụ và giải pháp chủ yếu phát triển thành phố Việt Trì trở thành Thành phố lễ hội về với cội nguồn dân tộc Việt Nam.

Ngày 10/4/2024, Việt Trì được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt quy hoạch đến năm 2040 trở thành trung tâm vùng, cực phát triển phía Tây Bắc Thủ đô Hà Nội; thành phố du lịch văn hóa, lịch sử quốc gia, xanh - văn minh - hiện đại, có kiến trúc cảnh quan đẹp, kinh tế phát triển và thành phố đáng sống.

Năm 2024, tổng thu ngân sách nhà nước trên địa bàn do Việt Trì thực hiện đạt trên 1.109 tỷ đồng - năm thứ 4 liên tiếp đạt mức thu trên 1.000 tỷ đồng. Hàng năm, thành phố đón hàng triệu lượt khách, tốc độ tăng trưởng doanh thu du lịch bình quân 14%/năm.

Trong đó, quần thể Công viên Văn Lang nổi lên như hòn ngọc xanh giữa lòng thành phố, kết hợp hài hòa với các di tích lịch sử, văn hóa trên địa bàn.

Theo nghị quyết của Ủy ban Thường vụ Quốc hội về sắp xếp đơn vị hành chính cấp xã của tỉnh Phú Thọ giai đoạn 2023-2025, Phú Thọ có 13 đơn vị hành chính cấp huyện (thành phố Việt Trì, thị xã Phú Thọ, huyện Cẩm Khê, Đoan Hùng, Hạ Hòa, Lâm Thao, Phù Ninh, Tam Nông, Tân Sơn, Thanh Ba, Thanh Sơn, Thanh Thủy, Yên Lập), 207 đơn vị hành chính cấp xã (180 xã, 15 phường và 12 thị trấn).

Phú Thọ có diện tích tự nhiên 3.534,6km2, quy mô dân số năm 2023 khoảng 1,53 triệu người.

Thành phố Việt Trì hiện có 20 đơn vị hành chính (gồm 9 xã và 11 phường), tổng diện tích trên 11.000ha, dân số hơn 214.000 người.