Vì sao ông Trump muốn tiếp quản nhà máy hạt nhân ở Ukraine?

Theo Nhà Trắng, trong cuộc điện đàm ngày 19/3 với Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky, Tổng thống Donald Trump gợi ý rằng việc Mỹ sở hữu các nhà máy điện của Ukraine có thể giúp đảm bảo an ninh cho các cơ sở này.

"Tổng thống Trump cũng thảo luận về nguồn cung cấp điện và các nhà máy điện hạt nhân của Ukraine. Ông cho biết Mỹ có thể rất hữu ích trong việc vận hành các nhà máy đó bằng chuyên môn về điện và tiện ích của mình. Quyền sở hữu của Mỹ đối với các nhà máy sẽ là sự bảo vệ tốt nhất cho cơ sở hạ tầng đó và hỗ trợ cho cơ sở hạ tầng năng lượng của Ukraine", Thư ký báo chí Nhà Trắng Karoline Leavitt cho hay.

Tuy nhiên, hiện không rõ Mỹ muốn có quyền sở hữu cơ sở hạ tầng năng lượng hoặc nhà máy điện hạt nhân cụ thể nào của Ukraine.

Trước đó, hôm 13/3, ông Trump đã ám chỉ những khía cạnh sẽ tạo nên một kế hoạch hòa bình dài hạn ở Ukraine. Việc nhượng bộ lãnh thổ của Ukraine và quyền kiểm soát nhà máy điện hạt nhân ở Zaporizhia có thể là yếu tố đưa vào các cuộc đàm phán.

Theo nguồn tin của trang tin Kyiv Independent, việc kiểm soát nhà máy điện hạt nhân Zaporizhia đã được Kiev và Washington thảo luận tích cực trong tuần qua. Tổng thống Zelensky hôm 14/3 xác nhận "số phận" của nhà máy và các vùng lãnh thổ lân cận do Nga kiểm soát đã được thảo luận với Mỹ trong các cuộc đàm phán song phương tại Ả rập Xê út vào tuần trước đó.

Nhà máy điện hạt nhân Zaporizhia, cơ sở hạt nhân lớn nhất châu Âu của Ukraine, đã nằm dưới sự kiểm soát của Nga kể từ những ngày đầu xung đột vào năm 2022. Nằm ở bờ phía Đông của sông Dnipro, nhà máy điện hạt nhân Zaporizhia là một cơ sở có tầm quan trọng chiến lược mà Nga đã biến thành căn cứ quân sự.

Nhà máy nằm ở khu vực Zaporizhzhia phía nam Ukraine, nơi Nga tuyên bố sáp nhập mặc dù chỉ kiểm soát một phần khu vực này.

Những lo ngại về sự an toàn của nhà máy vẫn chưa chấm dứt, một phần do nhà máy nằm gần tiền tuyến. Mặc dù cả 6 lò phản ứng đã bị đóng cửa - nghĩa là không còn tạo ra điện nữa - nhưng chúng vẫn cần năng lượng để cung cấp cho các hệ thống an toàn quan trọng và cơ chế làm mát để ngăn chặn sự cố tan chảy.

Ukraine đã nhiều lần yêu cầu lực lượng Nga rời khỏi nhà máy để giảm nguy cơ xảy ra tai nạn hạt nhân.

Cuộc điện đàm giữa Tổng thống Donald Trump và Tổng thống Vladimir Putin hôm 18/3 không mang lại lệnh ngừng bắn toàn diện trên khắp lãnh thổ Ukraine. Tuy nhiên, Nga đồng ý tạm dừng các cuộc tấn công vào cơ sở hạ tầng năng lượng của Ukraine nếu Kiev cũng hành động tương tự.

Hiện chưa rõ "số phận" của nhà máy Zaporizhzhia có được thảo luận trong cuộc trao đổi giữa hai nhà lãnh đạo Nga và Mỹ hay không, nhưng cả Điện Kremlin và Nhà Trắng đều không đề cập đến cuộc thảo luận nào liên quan tới vấn đề này sau cuộc điện đàm.

Lý do Mỹ để mắt tới nhà máy điện hạt nhân Ukraine

Theo một quan chức Ukraine đương nhiệm và một cựu quan chức, cả hai đều có thông tin về các cuộc đàm phán giữa Mỹ và Ukraine, "số phận" của nhà máy điện hạt nhân Zaporizhzhia có thể được đưa ra thảo luận vì cơ sở này có liên quan một phần đến các cuộc đàm phán về việc Mỹ tiếp cận các nguồn tài nguyên khoáng sản của Ukraine.

Thỏa thuận khoáng sản quan trọng với Ukraine mà ông Trump muốn Kiev ký kết phụ thuộc vào khả năng khai thác và xử lý các khoáng sản. Quá trình xử lý khoáng sản đòi hỏi rất nhiều năng lượng và nhà máy điện hạt nhân Zaporizhzhia gồm 6 lò phản ứng có thể cung cấp.

Ukraine và Mỹ đã đàm phán trong nhiều tuần về việc Washington có thể tiếp cận các mỏ khoáng sản quan trọng chưa được khai thác của Ukraine, bao gồm lithium và titanium. Đây là những khoáng sản đóng vai trò quan trọng trong quá trình sản xuất các trang thiết bị công nghệ hiện đại.

Theo các nguồn tin, Ukraine đã nói với Mỹ rằng, việc xử lý các loại khoáng sản chỉ khả thi nếu quyền kiểm soát nhà máy Zaporizhzhia được trả lại cho Kiev.

Một quan chức Ukraine tiết lộ, vấn đề này lại được nêu ra vào tuần trước trong cuộc họp cấp cao giữa Mỹ và Ukraine tại Ả rập Xê út để thảo luận về lệnh ngừng bắn tiềm năng.

Khi Ukraine và Mỹ đàm phán về thỏa thuận khoáng sản gần đây, vấn đề liên quan tới nhà máy Zaporizhzhia một lần nữa được nhắc lại, vì cơ sở này đóng vai trò cần thiết cho hoạt động khai thác và xử lý khoáng sản ở Ukraine.

Thỏa thuận khoáng sản của Mỹ và Ukraine dự kiến thành lập một quỹ sở hữu chung, thu thập doanh thu từ các dự án khai thác tài nguyên mới bao gồm dầu, khí đốt và khoáng sản. Ông Trump coi thỏa thuận này như một công cụ tài chính để trả lại cho Mỹ số tiền hàng tỷ USD mà nước này đã viện trợ cho Ukraine trong suốt 3 năm xung đột với Nga.

Nhà máy điện hạt nhân Zaporizhzhia nằm gần một số mỏ titanium, sắt và đất hiếm do Ukraine kiểm soát.

Các chuyên gia năng lượng cũng cho rằng Mỹ có thể có lợi ích kinh tế khi nhà máy Zaporizhzhia trở lại dưới sự kiểm soát của Ukraine, vì cơ sở này sử dụng nhiên liệu và công nghệ do Westinghouse, một công ty công nghệ hạt nhân của Mỹ, cung cấp.

Bà Victoria Voytsitska, cựu nghị sĩ Ukraine và là thành viên cấp cao của ủy ban năng lượng quốc hội Ukraine, cho biết việc cung cấp nhiên liệu cho nhà máy "là một hợp đồng lớn" đối với Westinghouse.

Trong 3 năm xung đột vừa qua, Westinghouse đã mở rộng sự hiện diện tại Ukraine, dần thay thế công nghệ từ tập đoàn hạt nhân Rosatom khổng lồ của Nga được sử dụng trong các nhà máy của Ukraine.

Đối với Ukraine, việc giành lại quyền kiểm soát nhà máy Zaporizhzhia có lợi ích rõ ràng.

Tiến sĩ Andrian Prokip, chuyên gia năng lượng tại Viện Kennan ở Washington, cho biết Ukraine rất cần nhà máy này để giảm bớt tình trạng thiếu điện do các cuộc tấn công của Nga vào các cơ sở năng lượng của Ukraine.

Tiến sĩ Prokip ước tính nhà máy này đã đáp ứng gần 1/4 nhu cầu điện của Ukraine vào năm 2021 trước khi xung đột nổ ra.

Hiện vẫn chưa rõ Tổng thống Trump có thể đưa ra đề nghị gì với Nga để thuyết phục Moscow bàn giao quyền kiểm soát nhà máy điện hạt nhân Zaporizhzhia cho Ukraine.

Tiến sĩ Prokip cho biết Nga có thể sẽ yêu cầu một điều gì đó để đổi lại, chẳng hạn việc dỡ bỏ các lệnh trừng phạt của phương Tây, vốn gây tổn hại đến nền kinh tế Nga.

"Họ sẽ không trả lại nhà máy điện hạt nhân này miễn phí", ông Prokip nhận định.

Emil Kastehelmi, nhà phân tích tại Black Bird Group có trụ sở tại Phần Lan, nhận định nhà máy điện hạt nhân Zaporizhia đóng vai trò quan trọng trong việc cung cấp điện cho các vùng lãnh thổ mà Nga giành quyền kiểm soát.

Theo chuyên gia, việc rút quân vì bất kỳ lý do gì cũng sẽ bị coi là một tổn thất đáng kể đối với Nga, và việc buộc Nga rút quân khỏi khu vực này có thể sẽ đòi hỏi sức mạnh quân sự đáng kể.

Về phần mình, Ukraine vẫn hy vọng sẽ lấy lại nhà máy điện hạt nhân thông qua biện pháp ngoại giao, sau khi những nỗ lực quân sự nhằm giành lại quyền kiểm soát không thành công.