Liệu Ukraine có chấp nhận nhượng bộ cho một thỏa thuận hòa bình bất lợi?

Tương lai cho một thỏa thuận hòa bình giữa Nga và Ukraine vẫn chưa thể xác định khi các bên tham chiến đều chưa tìm được tiếng nói chung kể cả sau cuộc đàm phán trực tiếp tại Istanbul hôm 16/5 thông qua vai trò trung gian của chính quyền Tổng thống Mỹ Donald Trump.

Việc Tổng thống Mỹ Donald Trump đang mất dần kiên nhẫn khiến Kiev lo ngại sẽ phải chấp nhận một thỏa thuận bất lợi.

Cuộc đàm phán đầu tiên sau 3 năm xung đột

Dưới áp lực của Tổng thống Mỹ Donald Trump nhằm chấm dứt cuộc xung đột Nga - Ukraine, sau nhiều ngày liên tục trì hoãn, phái đoàn Nga và Ukraine cuối cùng đã gặp nhau vào ngày 16/5 tại Istanbul (Thổ Nhĩ Kỳ) để tiến hành cuộc đàm phán. Đây là cuộc gặp trực tiếp đầu tiên giữa hai bên kể từ năm 2022. Tuy nhiên, cuộc gặp diễn ra mà không có sự tham gia của Tổng thống Nga Vladimir Putin.

Sau hội đàm, Ukraine và Nga nhất trí trao đổi 1.000 tù nhân mỗi bên trong thời gian tới và cam kết tiếp tục tiến trình đàm phán. Tuy nhiên, hai bên vẫn không thể đạt được một lệnh ngừng bắn toàn diện và vô điều kiện ít nhất 30 ngày như đề xuất của Mỹ và Ukraine.

Rào cản lớn nhất đối với một thỏa thuận hòa bình Nga - Ukraine là sự mâu thuẫn lập trường của các bên.

Nga nhiều lần nêu rõ, lệnh ngừng bắn dẫn đến thỏa thuận hòa bình phải giải quyết được "nguyên nhân gốc rễ" của cuộc xung đột.

Nga coi việc NATO mở rộng về phía Đông là mối đe dọa an ninh và tuyên bố bất kỳ khả năng nào Ukraine gia nhập liên minh này là một lằn ranh đỏ lớn.

Do đó, "nguyên nhân gốc rễ" mà Nga muốn giải quyết là yêu cầu Ukraine phải trung lập, từ bỏ gia nhập NATO, không cho phép quân đội nước ngoài vào lãnh thổ Ukraine và cắt giảm đáng kể quy mô quân đội Ukraine.

Cụ thể, Nga yêu cầu giới hạn quân đội Ukraine ở mức 85.000 người, hơn 300 xe tăng và giới hạn tầm bắn tên lửa ở 40km. 

Moscow cũng phản đối ý tưởng triển khai lực lượng gìn giữ hòa bình tại Ukraine bao gồm các thành viên NATO. Tuy nhiên, Moscow không phản đối tham vọng gia nhập Liên minh châu Âu (EU) của Kiev.

Ngoài lập trường trong việc giải quyết "nguyên nhân gốc rễ", dựa trên tình hình thực địa, Moscow cũng yêu cầu lực lượng Ukraine rút quân khỏi toàn bộ khu vực giao tranh và công nhận bán đảo Crimea và 4 tỉnh gồm Donetsk, Lugansk, Kherson, Zaporizhia thuộc chủ quyền của Nga.

Bên cạnh đó, Nga nêu các vấn đề về luật ngôn ngữ và giáo dục, kêu gọi tăng cường bảo vệ cho người nói tiếng Nga ở Ukraine.

Nga cũng yêu cầu dỡ bỏ các lệnh trừng phạt của phương Tây, bãi bỏ các vụ kiện quốc tế và lệnh bắt giữ đối với các quan chức Nga, cũng như trả lại các tài sản bị đóng băng của Nga.

Giới quan sát cho rằng, với ưu thế trên chiến trường, Nga dường như vẫn duy trì yêu cầu tối đa đối với Ukraine.

Trong khi đó, với Ukraine, bước đầu tiên của một thỏa thuận hòa bình là phải đạt được một lệnh ngừng bắn ngay lập tức, đầy đủ và vô điều kiện cả trên không, trên biển và trên bộ.

Về lãnh thổ, Ukraine tuyên bố sẽ không bao giờ công nhận quyền kiểm soát của Nga đối với các vùng lãnh thổ mà nước này đang nắm giữ.

Mặt khác, Ukraine thừa nhận hiện tại không thể khôi phục toàn bộ lãnh thổ bằng biện pháp quân sự. Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky thừa nhận rằng Nga có thể duy trì quyền kiểm soát một số vùng đất trong bất kỳ thỏa thuận hòa bình nào và Ukraine sẽ tìm cách khôi phục sau này bằng con đường ngoại giao.

Về vấn đề đảm bảo an ninh, yêu cầu hàng đầu của Ukraine là trở thành thành viên NATO, hoặc đặt Ukraine dưới điều khoản phòng thủ tập thể Điều 5 của liên minh này. Tuy nhiên, ông Trump đã bác bỏ khả năng Ukraine gia nhập khối. Vì vậy, Kiev đang thúc đẩy một số hình thức cam kết quân sự khác của Mỹ và phương Tây.

Ngoài ra, Ukraine cho biết họ muốn dùng 300 tỷ USD tài sản đóng băng của Nga phải được sử dụng vào mục đích tái thiết Ukraine hậu xung đột.

Mỹ: "Đây không phải cuộc chiến của chúng tôi"

Nỗ lực thúc đẩy đàm phán Nga - Ukraine không đạt được đột phá khiến chính quyền của ông Trump đang mất dần kiên nhẫn.

Ông Trump và các quan chức trong chính quyền cảnh báo Mỹ sẽ ngừng nỗ lực trung gian hòa đàm nếu đàm phán hòa bình ở Ukraine không đạt được đột phá. Họ nêu rõ quan điểm: "Đây không phải cuộc chiến của chúng tôi".

Washington cho rằng cuộc chiến ở Ukraine về cơ bản là cuộc chiến của châu Âu và châu Âu nên chi trả cho cuộc chiến này. Đồng thời, chính quyền ông Trump đã nhiều lần bày tỏ mong muốn giảm vai trò của Mỹ hơn trong an ninh châu Âu.

Sau cuộc điện đàm hôm 19/5 với Tổng thống Putin, có vẻ như đó chính xác là những gì Tổng thống Trump đang làm. Câu hỏi hiện giờ là liệu ông có từ bỏ chính sách hỗ trợ Ukraine hay không.

Ông Trump đã nói với Tổng thống Zelensky và các nhà lãnh đạo châu Âu khác sau cuộc điện đàm rằng Nga và Ukraine sẽ phải tự tìm ra giải pháp cho cuộc chiến. Vài ngày trước đó, ông nói chỉ có ông và ông Putin mới có quyền làm trung gian cho một thỏa thuận. Ông cũng từ chối tăng sức ép lên Nga bằng các lệnh trừng phạt mới theo đề xuất của Ukraine và châu Âu.

"Ngay từ đầu, chính sách của chính quyền ông Trump đã là gây sức ép lên Ukraine, hơn là lên Nga. Hòa bình bằng mọi giá không phải là hòa bình chút nào, đó là sự xoa dịu", ông Bridget A. Brink, cựu đại sứ và là một viên chức lâu năm của Bộ Ngoại giao Mỹ, bình luận.

Trong khi để ngỏ rút khỏi vai trò đàm phán hòa bình Ukraine, ông Trump dường như phát tín hiệu sẵn sàng bình thường hóa quan hệ giữa Washington và Moscow.

"Nga muốn làm ăn lớn với Mỹ sau khi cuộc chiến này kết thúc, tôi đồng ý. Nga có một cơ hội to lớn để tạo ra một lượng lớn việc làm và của cải. Tiềm năng của họ là không giới hạn", ông Trump viết trên mạng xã hội.

Ông Trump rất muốn giúp các công ty Mỹ hưởng lợi từ ngành năng lượng và khoáng sản đất hiếm của Nga, cùng với các lĩnh vực đầu tư tiềm năng khác. Cho đến nay, ông Trump và nhóm an ninh quốc gia của ông vẫn khẳng định không có thỏa thuận nào trong số đó có thể xảy ra trước khi có thỏa thuận hòa bình giữa Nga và Ukraine.

Ông Putin dường như hiểu được sự háo hức của ông Trump đối với thương mại, và đã hướng phần lớn các cuộc trò chuyện của họ theo hướng mối quan hệ kinh tế tiềm năng.

Kết quả là chỉ có Liên minh châu Âu theo đuổi việc áp lệnh trừng phạt mới với Nga. Đây chính xác là kiểu chia rẽ bên trong NATO mà Nga đã tìm cách tạo ra và khai thác trong hai thập niên qua.

Việc Nga và Mỹ xích lại gần hơn khiến Ukraine đối mặt với một thỏa thuận hòa bình bất lợi hơn.

"Nếu ông Trump không đạt được điều mình muốn tại Ukraine và nếu ông ấy có thể tránh đổ lỗi cho Nga về điều đó thì ông ấy có thể sẽ hướng đến việc bình thường hóa quan hệ với Nga mà không cần chờ một giải pháp cho Ukraine",  Sam Greene, Giáo sư chuyên ngành chính trị Nga tại Cao đẳng Hoàng gia London, nhận định.

Tương lai cho thỏa thuận hòa bình Ukraine

Kể từ khi xung đột nổ ra cách đây hơn 3 năm, Nga vẫn chiếm ưu thế trên chiến trường, mở rộng quyền kiểm soát lãnh thổ ở Ukraine ngay cả khi Kiev đã gây ra tổn thất đáng kể cho quân đội Nga và làm chậm cuộc tấn công của họ.

Bên cạnh những lợi thế về quân sự, Nga cũng đã thích nghi với áp lực của phương Tây. Các biện pháp trừng phạt, mặc dù gây tổn hại, nhưng không cản trở bước tiến của nước này trên chiến trường. Moscow đã tái trang bị nền kinh tế của mình theo hướng sản xuất tự chủ và thời chiến.

Với ưu thế này, Nga không đưa ra nhượng bộ thực sự nào trong các cuộc đàm phán hòa bình Ukraine kể cả khi tuyên bố sẵn sàng thảo luận ký bản ghi nhớ hiệp ước hòa bình với Kiev hay chấp thuận các lệnh ngừng bắn hạn chế.

Do vậy, khả năng đạt được một thỏa thuận hòa bình có lẽ sẽ phụ thuộc phần lớn vào việc Ukraine có thể kiên quyết với lập trường của mình hay không. Khả năng tiếp tục nhận được sự hỗ trợ từ bên ngoài của Ukraine sẽ ảnh hưởng đến những lá bài mà Ukraine nắm giữ trong bất kỳ cuộc đàm phán hòa bình nào trong tương lai.

Ukraine hoặc không đạt được thỏa thuận, hoặc phải chấp nhận nhượng bộ.

Ở kịch bản thứ nhất, với tình hình chiến trường vẫn đang giằng co, một bản thỏa thuận không thể đạt được khi Ukraine không nhượng bộ. Nếu Mỹ và phương Tây tiếp tục viện trợ và tăng cường trừng phạt nhằm vào Nga, Kiev sẽ có khả năng trụ vững trên chiến trường và hy vọng đạt được thêm lợi thế trên bàn đàm phán.

EU hiện vẫn duy trì cách tiếp cận "hòa bình thông qua sức mạnh", theo đó Ukraine phải ở vị thế mạnh nhất có thể. Vì vậy, châu Âu vẫn cam kết, phối hợp với các đối tác và đồng minh có cùng chí hướng, cung cấp thêm hỗ trợ toàn diện cho Ukraine.

Các nhà lãnh đạo châu Âu nhất trí tăng cường hành động chung để gây sức ép với Nga sau khi Moscow từ chối nhượng bộ để đạt được lệnh ngừng bắn với Ukraine sau cuộc đàm phán ở Istanbul. Brussels đang vạch ra kế hoạch sử dụng thuế quan thương mại và kiểm soát vốn để duy trì sức ép tài chính lên Nga.

Với tư cách là bên viện trợ nhiều nhất cho Ukraine, châu Âu vẫn có khả năng gánh vác nếu Mỹ chỉ dừng ở mức giảm bớt viện trợ cho Ukraine. Trong trường hợp Mỹ cắt giảm một phần viện trợ, nước này có thể cho phép châu Âu mua thêm vũ khí, thiết bị và chuyển trực tiếp cho Ukraine.

Vào tháng 2, Tổng thống Trump tuyên bố ông sẵn sàng chấp nhận đề xuất như vậy. Điều này sẽ có lợi cho các công ty Mỹ và đảm bảo Ukraine duy trì quyền tiếp cận các hệ thống vũ khí quan trọng. Tháng trước, ông Trump cũng phê duyệt thương vụ bán vũ khí đầu tiên trị giá 50 triệu USD cho Ukraine.

Thêm vào đó, trong suốt 3 năm của cuộc chiến, năng lực sản xuất trong ngành công nghiệp quốc phòng trong nước của Ukraine được nâng cao. Hiện tại, Ukraine có thể sản xuất 30% vũ khí bao gồm tên lửa hành trình, máy bay không người lái, xe tăng, xe chiến đấu bộ binh, xe bọc thép chở quân, đạn dược và hệ thống thông tin liên lạc. Trong trường hợp thiếu hụt đáng kể về tình báo và vật tư quân sự từ Mỹ, Ukraine vẫn sẽ có khả năng thích nghi dần.

Những yếu tố trên có thể dẫn tới tình trạng cả Nga và Ukraine đều không chấp nhận nhượng bộ, tiếp tục cuộc chiến tiêu hao. Chừng nào hai bên còn tiếp tục và tăng cường giao tranh thì một thỏa thuận hòa bình vẫn khó có thể đạt được, đặc biệt là trong ngắn hạn.

Với kịch bản thứ hai, Kiev sẽ phải chấp nhận một thỏa thuận hòa bình bất lợi khi không thể duy trì chiến đấu trong điều kiện thiếu sự hỗ trợ, đặc biệt là từ Mỹ.

Một thỏa thuận hòa bình giữa Nga và Ukraine chắc chắn sẽ không thể không đề cập đến vấn đề lãnh thổ, tình trạng trung lập của Ukraine, mức độ bảo đảm ninh cho Ukraine cũng như việc dỡ bỏ trừng phạt cho Nga.

Hồi tháng 4, Mỹ đã đưa ra bản đề xuất 22 điểm, trong đó kêu gọi "đóng băng" tình hình lãnh thổ dựa trên thực tiễn tiền tuyến, nói cách khác là công nhận quyền kiểm soát của Nga đối với bán đảo Crimea và công nhận Moscow kiểm soát thực tế ở các khu vực Donetsk, Lugansk, Zaporizhia và Kherson.

Về an ninh lâu dài của Ukraine, đặc phái viên Mỹ Steve Witkoff cho biết Ukraine sẽ có sự đảm bảo an ninh của các quốc gia châu Âu và một số quốc gia khác. Tuy nhiên, Ukraine sẽ không được tìm cách gia nhập NATO nữa.

Về các biện pháp kinh tế, Mỹ đề xuất gỡ bỏ các biện pháp trừng phạt đối với Nga kể từ khi sáp nhập Crimea vào năm 2014.

Với kế hoạch hòa bình của Mỹ, Ukraine sẽ phải nhượng bộ rất lớn. Về lãnh thổ, trong các tuyên bố chính thức, Kiev vẫn khẳng định không nhượng bộ. Tuy nhiên thay vì tuyên bố "xung đột chỉ chấm dứt khi Ukraine khôi phục toàn bộ lãnh thổ, giờ đây lãnh đạo cấp cao Ukraine, trong đó có Tổng thống Zelensky, nói rằng họ có thể giành lại một số vùng đất sau này bằng con đường ngoại giao.

Ukraine có thể sẽ phải chấp nhận sự kiểm soát của Nga đối với các vùng lãnh thổ và từ bỏ hy vọng về tư cách thành viên NATO.

Tuy nhiên, Ukraine có lẽ không chấp nhận yêu cầu về một Ukraine thu hẹp quy mô quân đội, bị cô lập, giải trừ vũ khí và không có khả năng phòng thủ. Kiev đã rút ra bài học từ Bản ghi nhớ Budapest năm 1994 với Nga, một thỏa thuận vốn không ngăn cản được Moscow tấn công Ukraine vào năm 2014 và mở chiến dịch quân sự vào năm 2022.

Giới chức Ukraine đang nhấn mạnh rằng các đảm bảo an ninh cho đất nước họ phải là trọng tâm của bất kỳ thỏa thuận hòa bình nào trong tương lai. Đây cũng chính là nút thắt đối với triển vọng hòa bình Nga - Ukraine.

Các nguồn tin liên quan đến các cuộc thảo luận về vấn đề này cho rằng, bất cứ bảo đảm an ninh nào khả thi sẽ đẩy phương Tây vào nguy cơ xung đột với Nga trong tương lai, còn bất cứ thỏa thuận an ninh không có tính khả thi lại sẽ đẩy Ukraine vào nguy cơ bị tấn công.

Nói cách khác, theo giới quan sát, một thỏa thuận hòa bình vội vã chỉ ngăn chặn cuộc chiến tạm thời mà không thể giải quyết nguyên nhân gốc rễ. Ông Trump có thể vẫn gọi một thỏa thuận như vậy là một chiến thắng trong nhiệm kỳ, nhưng nền hòa bình với nhiều áp lực cho Ukraine như vậy sẽ rất mong manh và tốn kém.

Theo New York Times, Atlantic Council