Khi Nga và Trung Quốc nhắm trúng "gót chân Achilles" của EU

Hiện chính phủ các nước trong Liên minh châu Âu (EU) đang phải vật lộn nhằm đảm bảo nguồn cung vaccine. Bên cạnh đó, các quốc gia thành viên EU còn phải chịu áp lực đáp ứng mục tiêu mà Brussels đề ra trước đó là hoàn thành việc tiêm chủng vaccine phòng Covid-19 cho khoảng 70% người trưởng thành trong khu vực vào cuối mùa Hè tới.

Trong bối cảnh đó, Nga và Trung Quốc đã đẩy mạnh chiến lược ngoại giao vaccine ở châu Âu, đồng thời tận dụng lợi thế khoét sâu mâu thuẫn giữa các nước EU vốn đang tranh cãi bởi việc phân bổ vaccine.

"Điểm yếu" Trung và Đông Âu

Một số quốc gia tại Trung và Đông Âu, như Cộng hòa Czech và Slovakia, có tỷ lệ lây nhiễm Covid-19 tồi tệ nhất trên thế giới trong năm nay.

Vào thời điểm tất cả các chương trình tiêm chủng đều bị đình trệ do những tồn tại của hệ thống mua sắm chung trong EU, một số nhà lãnh đạo Trung và Đông Âu đang tuyệt vọng đã chớp lấy cơ hội nhập khẩu vaccine Sputnik V của Nga và vaccine Sinopharm của Trung Quốc, những sản phẩm chưa được Cơ quan Dược phẩm Châu Âu (EMA) phê duyệt.

Tuy nhiên, việc Nga không quá mặn mà với việc tìm kiếm sự chấp nhận của EMA đã ảnh hưởng xấu đến các chính phủ khu vực.

Tuần này, Thủ tướng Slovakia Igor Matovic đã trở thành nhà lãnh đạo thế giới đầu tiên từ chức vì rắc rối liên quan đến vấn đề này. Ông Matovic đã điều phối việc vận chuyển bí mật các liều vaccine Sputnik V hồi đầu tháng 3, vi phạm các quy tắc của EU và bất chấp sự phản đối của các thành viên nội các.

Thỏa thuận bí mật này đã châm ngòi cho một cuộc khủng hoảng chính trị kéo dài một tháng và khiến 7 quan chức cấp cao, bao gồm cả Thủ tướng Matovic, từ chức.

Với các thể chế dân chủ mong manh và nền kinh tế đang phát triển, Trung và Đông Âu từ lâu đã là một mắt xích yếu trong chuỗi EU. Dù các quốc gia nhỏ trong khu vực không phải là những nhân tố quyền lực, song tư cách thành viên trong EU và Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương (NATO) luôn khiến họ trở thành mục tiêu thường bị nhắm đến trong các chiến dịch gây ảnh hưởng từ bên ngoài.

Nguồn cung vaccine Sputnik V và Sinopharm đã khiến một số chính phủ bối rối, trong khi một số khác thậm chí sẵn lòng phá vỡ nguyên tắc của khối "liều mình" để nhập khẩu các loại vaccine này.

Trừ khi Brussels có thể đưa chương trình tiêm chủng trở lại đúng hướng, nhiều quốc gia thành viên có thể sẽ nối gót khi số ca lây nhiễm tăng trở lại và áp lực từ dư luận leo thang.

Cùng với quỹ phục hồi trị giá 1,8 nghìn tỷ Euro (2,1 nghìn tỷ USD), EU dự định có kế hoạch mua sắm vaccine chung để thể hiện sức mạnh sau những phản ứng rời rạc và thiếu đồng bộ trước làn sóng Covid-19 vào mùa Xuân năm ngoái. Tuy nhiên, những chậm trễ trong quá trình triển khai giờ lại có nguy cơ bộc lộ rõ những điểm yếu của liên minh này.

Không thể chối từ sức "hấp dẫn"

Vaccine của Nga và Trung Quốc ngày càng trở nên "hấp dẫn" hơn khi Hungary, quốc gia gấp rút phê duyệt khẩn cấp cả 2 loại vaccine hồi tháng 1 vừa qua, đã đẩy nhanh tiến độ tiêm chủng. Thủ tướng Viktor Orban của Hungary từ lâu đã hết lòng ủng hộ Moscow và Bắc Kinh, thường xuyên phớt lờ các chính sách của EU hoặc NATO.

Tính đến 28/3, khi tỷ lệ tiêm chủng trung bình của EU mới chỉ đạt gần 16%, thì Hungary đã tiêm được cho hơn 27% dân số của mình.

Thành công đó càng đổ thêm dầu vào sự hỗn loạn ở Cộng hòa Czech, quốc gia trải qua những tháng đầu năm nay với tỷ lệ ca mắc mới cao hơn so với bất kỳ quốc gia nào.

Đầu tháng 3/2021, Tổng thống Cezch Milos Zeman đã đề xuất Nga và Trung Quốc cung cấp vaccine cho Czech. Tuy nhiên, điều này vấp phải sự phản đối của Bộ trưởng Y tế Czech Jan Blatny khiến việc vận chuyển bị trì hoãn, dẫn đến việc Tổng thống Zeman gây áp lực cho chính phủ nhằm bãi nhiệm Bộ trưởng Blatny.

Trong khi đó, dù từng tuyên bố không có kế hoạch sử dụng vaccine Sputnik V nếu không có sự chấp thuận của EMA, nhưng chính phủ Croatia đã "nuốt lời" và tiến hành các cuộc đàm phán với Moscow về việc nhập khẩu vaccine do Nga sản xuất chỉ một tháng sau đó.

Chiến dịch tiêm chủng của Croatia được thực hiện khẩn cấp hơn nhờ tiến bộ ở nước láng giềng Serbia, nơi việc sử dụng Sputnik V và Sinopharm, cũng như vaccine Pfizer và AstraZeneca, giúp quốc gia này có tỷ lệ tiêm chủng cao nhất ở châu Âu.

Như các cơ quan an ninh trên khắp Trung và Đông Âu đã chỉ ra, tư cách thành viên EU và NATO đã khiến các quốc gia trong khu vực trở thành những mục tiêu có giá trị và chính sách ngoại giao vaccine mà Nga và Trung Quốc thúc đẩy có thể đã ảnh hưởng đến cả hai cấu trúc này.

Thách thức với sự thống nhất

Trong tháng 3 vừa qua, EU đã phải vật lộn để thúc đẩy việc thông qua các lệnh trừng phạt mới nhằm vào Moscow và Bắc Kinh do vấp phải sự cản trở của Hungary.

Nguy cơ mâu thuẫn gia tăng đã khiến nội dung đánh giá chiến lược quan hệ EU-Nga, được lên kế hoạch cho cuộc gặp cấp cao EU hồi tuần trước, đã bị rút khỏi chương trình nghị sự ngay phút chót.

Giới phân tích cảnh báo rằng nếu EU giữ vững lập trường chống lại Nga, khối này sẽ cần sự thống nhất giữa các thành viên. Tương tự, chính sách ngoại giao vaccine của Nga và Trung Quốc cũng đặt ra một thách thức đối với sự thống nhất trong NATO khi các thành viên liên minh cũng thiếu đồng bộ trong các chính sách khác.

Trong một bài phát biểu hồi đầu tháng 3, Ngoại trưởng Đức Heiko Maas đã kêu gọi sự đoàn kết của châu Âu nhằm tạo lập cơ sở cho mối quan hệ đối tác xuyên Đại Tây Dương.

Hiện Brussels đang một mặt tăng tốc chương trình mua vaccine, một mặt yêu cầu các nước thành viên EU tuân thủ lộ trình. EMA đã chấp thuận lựa chọn thứ tư, vaccine 1 liều của Johnson & Johnson, và các quốc gia thành viên hiện đã thiết lập hệ thống phân phối riêng.

Các quan chức EU cảnh báo rằng giải pháp khác, cụ thể là từ bỏ chương trình mua sắm chung và dựa vào vaccine của Nga hay Trung Quốc, sẽ khiến các quốc gia nhỏ hơn bị các đối thủ lớn với ngân sách quy mô hơn gạt ra ngoài lề.

Con dao hai lưỡi

Trong khi đó, Nga và Trung Quốc nếu nhận đơn đặt hàng quá khả năng sản xuất thì sẽ tự hủy hoại chương trình nghị sự của chính mình nếu không thực hiện đúng các cam kết.

Moscow cho biết họ đã nhận được đơn đặt hàng 2,4 tỷ liều Sputnik V từ 50 quốc gia, song năng lực sản xuất hạn chế thể khiến những đối tác mà Nga muốn gây ấn tượng này phải thất vọng. Đơn cử Hungary và các khách hàng đầu tiên khác cũng gặp phải tình trạng chậm trễ trong việc giao các lô hàng vacine Sputnik V và Sinopharm.

Nga đang đàm phán với các đối tác sản xuất tiềm năng, trong đó có Đức và Ấn Độ, song các cuộc thảo luận chủ yếu xoay quanh vấn đề chất lượng sản xuất ở Nga, mối quan tâm chính của EMA.

Trừ khi họ nhanh chóng có được sự chấp thuận của EU, vaccine do Nga và Trung Quốc sản xuất thậm chí có thể làm trầm trọng thêm tâm lý hoài nghi về vaccine trong khu vực.

Một cuộc thăm dò dư luận được tiến hành vào tháng 12/2020 tại Czech cho thấy chỉ 40% người dân sẵn sàng tiêm vaccine, trong khi một cuộc khảo sát khác cho thấy phần lớn người Ba Lan không chấp nhận vaccine của Nga hoặc Trung Quốc.

Ngoại giao vaccine có thể đã giúp Nga và Trung Quốc giành chiến thắng trong ngắn hạn ở Trung và Đông Âu. Về lâu dài, mức độ thiệt hại đối với vị thế toàn cầu của EU, cũng như niềm tin của các quốc gia thành viên đối hợp tác châu Âu, có thể sẽ không phụ thuộc vào Moscow hay Bắc Kinh mà là khả năng của Brussels trong việc đẩy nhanh chương trình tiêm chủng của mình.