Đã tới lúc phải đổi tên Biển Hoa Nam

Khi mà các nhà lãnh đạo vẫn còn theo đuổi con đường ngoại giao cần thiết, thì những hành động mang tính quyết định hơn có thể sẽ được cần tới, trong đó có việc đổi tên Biển Hoa Nam (tên quốc tế của Biển Đông - ND) thành Biển Đông Nam Á.

Các nhà lãnh đạo ASEAN vừa tổ chức hội nghị thượng đỉnh lần thứ 26 để xem xét những vấn đề nguy cấp mà khu vực đang phải đối mặt.

Một vấn đề cấp bách trong các cuộc hội đàm chính thức tại Kuala Lumpur và phiên họp kín trên đảo Langkawi là Biển Đông - khu vực đang chứa đựng những điểm nóng tiềm năng châm ngòi xung đột với ít dấu hiệu dịu bớt bởi những tranh chấp trong tuyên bố chủ quyền. Thực tế là rất khó, nếu không muốn nói là không thể, hy vọng về một giải pháp sớm cho tranh chấp. Chính Thủ tướng Singapore Lý Hiển Long cũng đã nhấn mạnh mức độ nghiêm trọng đã ngày một gia tăng trong năm qua của tranh chấp Biển Đông.

TQ, bên tranh chấp có uy quyền nhất, đang ngày càng gây hấn bất chấp nhiều năm ngoại giao kiên nhẫn từ ASEAN. Một số động thái gần đây của Bắc Kinh nhằm củng cố yêu sách chủ quyền đang đẩy những căng thẳng trên biển đi xa hơn.

Từ đối thoại sang gây hấn

Động thái mới nhất và cũng khiêu khích nhất của TQ là các hoạt động nhanh chóng biến những bãi đá ngập nước tại quần đảo Trường Sa thành các đảo nổi nhân tạo - trong đó có một số đủ lớn để chứa các đường băng cho máy bay chiến đấu.

Thật quá rõ ràng là TQ đang chuẩn bị khuếch trương quyền lực cứng ngay từ trung tâm vùng nước tranh chấp. Chiến dịch xây đảo đầy tranh cãi, được thể hiện qua nhiều hình ảnh vệ tinh, đang đi ngược lại tinh thần của Tuyên bố ứng xử của các bên ở Biển Đông (DOC), yêu cầu các bên có yêu sách chủ quyền không tiến hành những hoạt động có thể làm gia tăng căng thẳng. DOC được ký kết năm 2002 đang mở đường cho một bộ quy tắc ứng xử mang tính ràng buộc (COC), nhưng bộ quy tắc này dường như đang bị lảng tránh, hay theo cách nói tích cực nhất là ở trong tình trạng đóng băng, khi Bắc Kinh tiếp tục trì trệ trong đàm phán.

Bằng việc tiếp tục đẩy mạnh bồi đắp đất ở các bãi ngầm còn đang trong tranh chấp, có vẻ như TQ đang thay đổi lập trường của họ từ đối thoại sang gây hấn - dựa theo kiểu nói của cố Thủ tướng Churchill: Đối thoại vẫn tốt hơn chiến tranh. Tổng thư ký ASEAN Lê Lương Minh trong tuần này đã mô tả hành động của TQ là động thái nhằm thay đổi nguyên trạng. Đó là bước đi có tính thay đổi cuộc chơi mà rõ ràng là sẽ làm phức tạp thêm con đường tìm kiểm giải pháp giải quyết tranh chấp Biển Đông.

Cần tính tới kịch bản khi TQ chuyển sang hướng ngoại giao tiền tệ ­ tận dụng nguồn dự trữ khổng lồ của mình để giành lấy bạn bè, hay như một số người nói là để mua ảnh hưởng. Ngân hàng Đầu tư cơ sở hạ tầng châu Á (AIIB) là một trường hợp điển hình cho việc thay đổi cuộc chơi ngoại giao của TQ. Các quốc gia Đông Nam Á, hay tập thể ASEAN đang phải đối mặt với hai mặt trận’ từ TQ:  một con rồng mỉm cười với sức mạnh kinh tế và dẫn đầu AIIB cung cấp chi phí cho cơ sở hạ tầng và một đuôi rồng quẫy mạnh trong tranh chấp Biển Đông. Sẽ là khó khăn với một số nước thành viên ASEAN khi phải đối mặt với lối tiếp cận cây gậy và củ cà rốt từ TQ, nhất là những nước có nền kinh tế yếu hơn.

Ba thách thức và giải pháp

Để giải quyết thách thức này, đề xuất của Carl Thayer - nhà quan sát Biển Đông lâu năm - có thể được coi là bước đầu tiên hướng tới COC với TQ mà đã bị trì hoãn lâu nay. Ông Thayer đề nghị ASEAN có thể tự ký kết Hiệp ước ứng xử Hàng hải chung của Đông Nam Á. Các quốc gia thành viên trong ASEAN cần giải quyết các tranh chấp hàng hải và lãnh thổ với nhau trước, qua đó củng cố tình đoàn kết của ASEAN.

Thách thức thứ hai là làm thế nào để ngăn chặn các hành động gây hấn trên biển của TQ trong tương lai, trong bối cảnh khu vực đang theo đuổi mối quan hệ kinh tế sâu sắc hơn với Bắc Kinh. Đây là lúc ASEAN cần thúc đẩy hợp tác hàng hải với các đối tác thương mại có lợi ích gắn với tự do hàng hải và hàng không ở Biển Đông.

Có thể bắt đầu hình thức hợp tác hàng hải này với Mỹ và có thể sau đó mở rộng sang các nước khác, như Nhật Bản và Hàn Quốc. Trong bài viết gần đây đăng trên tờ Bình luận RSIS, Richard Javad Heydarian và Trương Minh Vũ đã đề xuất hợp tác hàng hải trong hình thức tuần tra chung ASEAN ở Biển Đông.

Từ Biển Hoa Nam sang Biển Đông Nam Á?

Thách thức thứ ba là làm thế nào làm dịu tranh chấp Biển Đông ngay từ cấp độ nhận thức của dư luận. Có lẽ đây là lúc tên gọi quốc tế Biển Hoa Nam cần được thay đổi. Một chọn lựa thích đáng là dùng tên gọi Biển Đông Nam Á.

Philippines đã có một động thái tương tự bằng cách gọi vùng biển này là Biển Tây Philippines. Khi mọi người tiếp tục gọi là Biển Hoa Nam, có một thông điệp trong tiềm thức rằng vùng biển này thuộc về một quốc gia xuất hiện trong tên gọi, người phát ngôn lực lượng vũ trang Philippines nói. Bản kiến nghị trực tuyến về việc đổi tên biển được nhắc tới ở trên được khởi động bởi một quỹ của người Việt Nam, từ năm 2010 với ít nhất 10.000 người ủng hộ từ 76 quốc gia, gửi tới các nguyên thủ của 11 nước Đông Nam Á cũng như LHQ và nhiều tổ chức quốc tế.

Một sáng kiến từ người dân như vậy là phù hợp với tầm nhìn của khu vực - được nhấn mạnh bởi Chủ tịch hiện nay của ASEAN là Malaysia. Đó là một ASEAN hướng tới người dân, lấy người dân là trung tâm. Sẽ là thích hợp nhất nếu sáng kiến này phát triển thành một mong muốn chung của 600 triệu người dân ASEAN và không chỉ gói gọn trong 10 chính phủ thành viên.

(*Tác giả: Yang Razali Kassim là nhà nghiên cứu cấp cao của Trường Nghiên cứu quốc tế S. Rajaratnam (RSIS, Đại học Công nghệ Nam Dương, Singapore)