Châu Âu trước ngã rẽ lịch sử, tìm con đường độc lập với Mỹ?

Trong bối cảnh quan hệ Mỹ - Ukraine căng thẳng sau cuộc gặp giữa Tổng thống Volodymyr Zelensky và Tổng thống Donald Trump tại Nhà Trắng vào ngày 28/2, thậm chí Cố vấn An ninh Quốc gia Mỹ Mike Waltz công khai kêu gọi ông Zelensky từ chức, các đồng minh châu Âu đã nhanh chóng nhóm họp tại hội nghị thượng đỉnh ở London, Anh hôm 2/3. Sự kiện nhằm thể hiện sự đoàn kết và hỗ trợ dành cho Ukraine cũng như cá nhân Tổng thống Zelensky.

Sự khác biệt trong cách tiếp cận giữa Mỹ và châu Âu

Dưới thời chính quyền Trump 2.0, Mỹ đã có những thay đổi đáng kể trong chính sách đối với Ukraine. Washington hiện ưu tiên việc chấm dứt xung đột nhanh chóng, thậm chí không đi kèm với các đảm bảo an ninh cụ thể từ Mỹ và NATO. Trong khi đó, Tổng thống Zelensky kiên trì lập trường chấm dứt chiến tranh phải đi kèm đảm bảo an ninh và chủ quyền của Ukraine, khiến Mỹ cho rằng ông Zelensky chỉ muốn kéo dài cuộc chiến.

Ngược lại, châu Âu thông qua hội nghị London đã thể hiện sự ủng hộ mạnh mẽ đối với lập trường của Ukraine. Theo Thủ tướng Anh, hội nghị đã thống nhất kế hoạch 4 điểm nhằm chấm dứt cuộc xung đột, bao gồm: Tiếp tục viện trợ quân sự cho Ukraine và tăng cường áp lực kinh tế lên Nga; Đảm bảo chủ quyền và an ninh của Ukraine; Tiếp tục tăng cường khả năng phòng thủ của Ukraine; Thiết lập một "liên minh tự nguyện" (các quốc gia sẵn sàng gửi quân tới Ukraine) nhằm đảm bảo an ninh cho Ukraine sau khi ngừng bắn.

Tổng thống Pháp Emmanuel Macron và Thủ tướng Anh Keir Starmer cũng đã đề xuất phương án thực thi lệnh ngừng bắn một tháng, áp dụng trên không, trên biển và hạ tầng năng lượng. Cách tiếp cận này khác biệt đáng kể so với lập trường của Mỹ, phản ánh nỗ lực của châu Âu trong việc tìm kiếm tiếng nói riêng.

Những cam kết hỗ trợ từ châu Âu

Tại hội nghị, một số quốc gia châu Âu đã đưa ra những cam kết hỗ trợ cụ thể cho Ukraine. Chính phủ Anh đã cung cấp khoản vay bổ sung trị giá 2,6 tỷ bảng (khoảng 3,3 tỷ USD) và đang xem xét chuyển hướng một phần quỹ đầu tư quốc gia trị giá 27,8 tỷ bảng từ năng lượng xanh sang quốc phòng. Ngay trước đó, trong chuyến thăm chính thức London của ông Zelensky, phía Anh cũng đã cấp một khoản vay 2 tỷ USD để tăng cường năng lực sản xuất vũ khí của Ukraine.

Trong khi đó, Bộ trưởng Quốc phòng Pháp Sebastien Lecornu đã ra lệnh "mở" kho dự trữ vũ khí và đẩy nhanh việc chuyển giao cho Ukraine. Theo báo Le Monde, Paris còn kêu gọi dỡ bỏ mọi hạn chế về chuyển giao vũ khí, huy động các nguồn lực hiện có để cung cấp ngay lập tức cho Ukraine mọi thứ cần thiết.

Liên minh châu Âu (EU) đang hướng tới việc thông qua gói viện trợ quân sự khẩn cấp trị giá 20 tỷ Euro (21 tỷ USD) cho Ukraine tại hội nghị thượng đỉnh ở Brussels vào giữa tuần này. Trong gói viện trợ này, EU dự kiến cung cấp cho Ukraine một số lượng lớn đạn pháo, phương tiện phòng không, máy bay không người lái và các hệ thống vũ khí khác.

Trong bối cảnh nước Mỹ dưới thời Trump 2.0 chưa cung cấp bất kỳ khoản trợ cấp quân sự nào cho Ukraine, những cam kết hỗ trợ quân sự cụ thể của EU cho Ukraine rất đáng kể và quan trọng. Tuy nhiên, chuyên gia về Nga tại Quỹ Carnegie Andrew Weiss nhận định: "Châu Âu không có đủ nguồn lực hay sự thống nhất để bù đắp khoảng trống mà Mỹ để lại". Điều này đặt ra câu hỏi về tính khả thi và hiệu quả dài hạn của các cam kết này nếu không có sự hỗ trợ từ Washington.

Trong khi đó, Nga coi các nỗ lực của châu Âu nhằm tăng cường hỗ trợ cho Ukraine là động thái cản trở tiến trình đàm phán hòa bình. Phát ngôn viên Điện Kremlin Dmitry Peskov tuyên bố "các biện pháp như vậy chỉ làm kéo dài xung đột và tăng thêm đau khổ cho người dân Ukraine".

Nga đang tham gia vào các cuộc đàm phán riêng với Mỹ khiến châu Âu lo ngại về việc bị loại khỏi tiến trình tìm giải pháp chấm dứt cuộc xung đột Ukraine cũng như tương lai của Kiev. Nga kỳ vọng vào khả năng đạt được một thỏa thuận thuận lợi hơn thông qua kênh đàm phán với Washington, thay vì đối mặt với một mặt trận thống nhất từ các đồng minh truyền thống của Mỹ ở châu Âu như đã thể hiện ở hội nghị thượng đỉnh London vừa qua.

 4 thách thức lớn

Cuộc khủng hoảng Ukraine đang thúc đẩy những thay đổi lịch sử trong chính sách an ninh của các quốc gia châu Âu. Bà Ursula von der Leyen, Chủ tịch Ủy ban châu Âu, tuyên bố sẽ trình bày một chiến lược chi tiết về việc tái vũ trang châu Âu tại cuộc họp của Hội đồng châu Âu vào ngày 6/3 và kêu gọi các nước thành viên gia tăng chi tiêu quốc phòng, áp dụng cách tiếp cận thống nhất đối với các lá chắn phòng không tiên tiến và những hệ thống phòng thủ quan trọng khác.

Ông Friedrich Merz, Thủ tướng tương lai của Đức sau cuộc bầu cử ngày 23/2, đã bày tỏ sự sẵn sàng đặt nước Đức dưới sự bảo trợ hạt nhân của Pháp. Đây là một tuyên bố được coi là mang tính lịch sử. Tướng Dominique Trinquad, chuyên gia về các vấn đề địa - chiến lược, nhận định việc này đánh dấu sự thay đổi lớn tại châu Âu.

Ba Lan, Estonia, Latvia và Lithuania đã trình lên Ủy ban châu Âu đề xuất xây dựng một tuyến phòng thủ trị giá 10 tỷ USD dọc biên giới với Nga và Belarus nhằm củng cố an ninh khu vực.

Tuy nhiên, châu Âu vẫn phải đối mặt với nhiều thách thức trong nỗ lực tự chủ về an ninh:

Thứ nhất, về nguồn lực. Chi tiêu quốc phòng của châu Âu vẫn thấp hơn nhiều so với Mỹ. Theo số liệu của NATO, năm 2024, Mỹ chi khoảng 833 tỷ USD cho quốc phòng, trong khi tổng chi tiêu quốc phòng của các nước châu Âu trong NATO chỉ đạt khoảng 380 tỷ USD. Tổng thống Pháp cho rằng châu Âu cần tăng trung bình từ 3-3,5% GDP cho ngân sách quốc phòng nhưng để thực hiện điều này là không dễ, nhất là trong bối cảnh nhiều năm qua một số nước thành viên NATO ở châu Âu vẫn chưa đạt được mức 2% GDP cho quốc phòng như quy định lâu nay.

Thứ hai, về tương quan công nghiệp quốc phòng. Châu Âu hiện có hơn 30 loại xe tăng chiến đấu chủ lực so với một loại của Mỹ, và 20 loại máy bay chiến đấu so với 6 loại của Mỹ. Điều này phản ánh sự thiếu hiệu quả và thiếu tiêu chuẩn hóa.

Thứ ba, về sự đồng thuận chính trị cần thiết. Các quốc gia châu Âu vẫn có quan điểm khác nhau về mức độ tự chủ cần thiết trong quan hệ với Mỹ và cách tiếp cận đối với Nga. Đặc biệt, trong khi châu Âu nhìn chung vẫn duy trì lập trường cô lập và gây áp lực toàn diện với Nga, hiện Slovakia đã tuyên bố không tham gia bất kỳ hình thức trợ giúp nào cho Ukraine, còn Hungary đề nghị Ủy ban châu Âu nối lại đối thoại trực tiếp với Nga như Washington đã làm.

Thứ tư, về sự phụ thuộc vào cơ sở hạ tầng của NATO. Nhiều năng lực quân sự quan trọng của châu Âu vẫn phụ thuộc vào cơ sở hạ tầng NATO do Mỹ kiểm soát. Đây là hệ quả của nhiều năm châu Âu không đầu tư thỏa đáng cho quốc phòng và trông cậy quá nhiều vào quân đội Mỹ.

"Ngã ba đường lịch sử"

Hội nghị thượng đỉnh London vừa thể hiện rằng dù Mỹ đã thay đổi nhưng châu Âu vẫn tiếp tục sát cánh với Ukraine trong cuộc đối đầu với Nga, vừa đánh dấu một bước ngoặt quan trọng trong lịch sử an ninh châu Âu. Điều này phản ánh nhận thức ngày càng sâu sắc trong các đồng minh châu Âu truyền thống của Mỹ về nhu cầu tự chủ trong lĩnh vực quốc phòng và chiến lược triển khai cụ thể trên thực tế.

Thủ tướng Anh tuyên bố châu Âu đang ở "ngã ba đường lịch sử" khi tìm cách giành quyền kiểm soát các cuộc đàm phán nhằm tìm giải pháp kết thúc cuộc chiến Ukraine từ tay Mỹ.

Về cuộc xung đột ở Ukraine, cánh cửa chấm dứt xung đột tuy đã được mở ra nhưng vẫn còn nhiều thách thức to lớn. Một mặt, châu Âu đang nỗ lực thể hiện vai trò độc lập hơn, mặt khác, quá trình này có thể cạnh tranh, thậm chí đối chọi với tiến trình đàm phán mà chính quyền Trump đang tiến hành với Nga.

Thực tế là ông Trump, do bất bình trước việc Tổng thống Zelensky và Thủ tướng nước chủ nhà Keir Starmer thể hiện quan điểm rằng xung đột Ukraine sẽ còn kéo dài, nên đã quyết định tạm dừng mọi viện trợ quân sự cho Kiev.

Như vậy, sự thiếu đồng thuận giữa một bên là Ukraine và các đồng minh châu Âu, và bên còn lại là Mỹ, có thể khiến triển vọng hòa bình ở Ukraine gặp nhiều thách thức mới và càng trở nên xa vời.

Về tình hình an ninh ở châu Âu, việc châu Âu có thể xây dựng được một chính sách an ninh và quốc phòng thực sự độc lập hay không sẽ phụ thuộc vào khả năng vượt qua các thách thức về nguồn lực, sự thống nhất chính trị và quyết tâm phát triển năng lực quân sự riêng ở mỗi nước thành viên nói riêng và ở Ủy ban châu Âu nói chung.

Nước Anh, với tư cách là cường quốc hạt nhân và là một trong những nền kinh tế hàng đầu châu Âu, cùng với Pháp và Đức, sẽ là yếu tố then chốt trong việc định hình tương lai an ninh của lục địa già trong một trật tự thế giới đang thay đổi vô cùng nhanh chóng như hiện nay.