Vi chất dinh dưỡng: Trong thức ăn tốt hơn từ thực phẩm chức năng

Vi chất dinh dưỡng, yếu tố vi lượng (micronutrients, microelements) là các chất dinh dưỡng thiết yếu cho cơ thể, để hoàn thành các chức năng sinh lý học và duy trì sức khỏe, với số lượng rất nhỏ, dưới 100 miligram mỗi ngày.

Vi chất dinh dưỡng của con người chính là các vitamin, khoáng chất và các chất hoạt tính sinh học. Hiện nay, có hơn 13 vitamin và 14 khoáng chất sau được liệt kê vào danh sách các yếu tố vi lượng cần thiết cho con người.  

Thực phẩm chức năng?

Thực phẩm chức năng (functional foods), chất dinh dưỡng bổ sung (dietary supplement) là thực phẩm có chức năng liên quan, hổ trợ cho công việc chữa bệnh, hổ trợ cho thuốc hay dinh dưỡng, nâng cao thể trạng giúp việc chữa bệnh được nhanh chóng, hiệu quả hơn.

Nguồn gốc của thực phẩm chức năng có thể là: (1) các thực phẩm có chứa những yếu tố có lợi với hàm lượng lớn, ví dụ: Dầu gan cá có chứa nhiều axít béo omega 3; cà rốt, gấc, cà chua có nhiều vitamin A; Rau quả, bí bầu..có có hàm lượng chất xơ cao giúp chống béo phì, chống tăng cholesterol máu; Hải sản như rong biển có hàm lượng iode rất cao.v.v….(2) những thực phẩm tuy có ít hoạt chất, nhưng nhờ công nghệ sinh học người ta “chế biến” thành những thực phẩm chức năng đặc biệt được gọi là thực phẩm thuốc (alicaments, medical foods ) hay dược phẩm dinh dưỡng (nutraceutics), các loại thực phẩm chức năng có bổ sung này đúng là nằm giữa ranh giới thức ăn và thuốc chữa bệnh.

Thực phẩm chức năng rất cần thiết !

Trong Ô vuông thức ăn có 3 đa chất dinh dưỡng (macronutrients) là chất đường bột, chất béo, chất đạm; và 1 vi chất dinh dưỡng (micronutrients) là các vitamin, chất khoáng, chất hoạt tính sinh học. Thực phẩm chức năng thường chứa các vi chất dinh dưỡng, những chất trong ô thứ tư này.

Do đó, theo lý thuyết, thực phẩm chức năng là rất cần thiết, không thể thiếu, trong một khẩu phần ăn hoàn chỉnh, để bảo vệ, nâng cao sức khỏe và hổ trợ điều trị bệnh. Ví dụ: chúng ta dùng dầu cá, quả gấc để bổ sung vitamin A, dùng men rượu để trợ tiêu hóa, dùng rong biển để phòng bướu giáp địa phương, dùng các loại hạt, nấm để tăng cường các chất polyphenol, giúp cơ thể chống stress oxy-hóa…

Thực phẩm chức năng có thể gây hại !

Hầu hết các vitamin và khoáng chất cơ bản nếu dùng đúng theo liều khuyến cáo đều an toàn. Tuy nhiên, khi dùng thực phẩm chức năng, các phản ứng xấu, không mong muốn có thể xảy ra. Ở Mỹ, mỗi năm ước tính có khoảng 23000 lượt khám cấp cứu liên quan trực tiếp đến việc dùng chất dinh dưỡng bổ sung. Những ca cấp cứu thường là hậu quả do: các thành phần độc hại có trong một số chất bổ sung như kim loại nặng, steroid và chất kích thích; sử dụng quá liều lượng cần thiết, hoặc do tương tác khi dùng quá nhiều loại thực phẩm chức năng.

Ngay cả ở Mỹ, Cơ quan Quản lý Thực và Dược phẩm Hoa Kỳ, FDA, phát hiện rằng, ngành công nghiệp thực phẩm cung cấp các loại vitamin và dưỡng chất bổ sung trên thị trường thường cho là bổ dưỡng, an toàn mà không qua bất kỳ thử nghiệm “trên cơ thể” (in vivo) nào cả!

Thức ăn cân đối tốt hơn thực phẩm bổ sung !

Các nhiên cứu về dinh dưỡng, nội tiết và chuyển hóa, cho thấy: Một chế độ ăn cân bằng của trái cây, rau, ngũ cốc, một số loại phô mai, cá, thịt gia cầm hoặc thịt nạc cung cấp tất cả các vitamin và chất dinh dưỡng cần thiết cho cơ thể. Hơn nữa, cơ thể con người hấp thụ chất dinh dưỡng từ thức ăn tốt hơn từ thực phẩm bổ sung. Thực phẩm toàn nguyên cũng cung cấp số lượng và tỷ lệ các chất dinh dưỡng cho cơ thể rất cân đối và hiệu quả hơn là ăn thêm các thực phẩm bổ sung.

Nghiên cứu công bố trên Annals of Internal Medicine của nhóm các nhà khoa học của Fang Fang Zhang, Đại học Tufts, Boston, từ phân tích dữ liệu thu thập từ hơn 27.000 người trong sáu năm nghiên cứu cho thấy: Những người sử dụng thực phẩm bổ sung có nguy cơ tử vong giống như những người chỉ có chất dinh dưỡng từ thực phẩm. Đặc biệt, có bằng chứng cho thấy rằng một số chất bổ sung thậm chí có thể gây hại cho sức khỏe khi dùng quá mức.

Đôi điều bàn luận

Hiện nay, khá nhiều người dùng thực phẩm chức năng với hy vọng nâng cao sức khỏe và phòng ngừa bệnh tật. Theo thống kê của Mỹ, hiện có hơn 90000 dưỡng chất bổ sung khác nhau trên thị trường; và hơn một nửa dân số trưởng thành có sử dụng thực phẩm chức năng, trong đó trên 10% sử dụng hơn 4 loại thực phẩm chức năng hằng ngày.

Ai cũng biết, thực phẩm bổ sung thường chứa các vitamin, chất khoáng, chất vi lượng sinh học, là những chất cần thiết cho khẩu phần ăn. Theo nguyên lý sinh học, thức ăn, chất dinh dưỡng, vitamin… quá nhiều đều gây ra độc hại: Carotene (tiền vitamin A), vitamin D, vitamine E, là những vitamin tan trong dầu liều cao gây tăng áp nội sọ, co giật.., Iode nếu thiếu gây bướu giáp đơn, nhưng thừa lại gây bướu giáp độc Jode Basedow...

Tóm lại, chúng ta nên sử dụng thực phẩm toàn diện, cân bằng, có đủ 4 thành phần của ô vuông thức ăn: chất bột đường, chất béo, chất đạm, chất vi lượng (khoáng, vitamin..) hơn là dùng thê dưỡng chất bổ sung hay thực phẩm chức năng được giới thiệu, quảng cáo. Cần lưu ý nhận xét của Fan Chen, M.S., MPH, ĐH Friedman và ĐH Tufts, Boston, qua nghiên cứu: “Chắc chắn việc nạp đầy đủ các dưỡng chất bổ sung từ thực phẩm góp phần làm giảm nguy cơ tử vong, nhưng bổ sung quá mức từ các loại thực phẩm chức năng có thể làm tăng nguy cơ ấy".

Trước khi dùng thực phẩm bổ sung cần lưu ý: (1) chất dinh dưỡng bổ sung có thể gây ra phản ứng chéo có hại với thuốc men hoặc chất bổ sung khác, (2) chất bổ sung thường ít được kiểm soát, trắc nghiệm độ an toàn và hiệu quả tác dụng; (3) cần lưu ý mục đích việc sử dụng chất dinh dưỡng bổ sung; và (4) tốt nhất, nên tham vấn bác sĩ trước khi sử dụng.

TS.BS Trần Bá Thoại

Ủy viên BCH Hội Nội tiết Việt Nam