Đồ U U - từ xuất thân bình dân đến chủ nhân giải Nobel y học

Trong 3 người được trao giải Nobel y học năm nay, bà Đồ U U (Youyou Tu) là người thu hút nhiều chú ý hơn hai người đồng nghiệp là giáo sư ở các nước giàu có hơn (William Campbell và Satoshi Omura). Tôi nghĩ điều này cũng dễ hiểu, vì bà là người mang quốc tịch Trung Quốc đầu tiên được trao giải thưởng cao quí này, cuộc đời và sự nghiệp của bà cũng rất đặc biệt so với các đồng nghiệp trong giới khoa học quốc tế. Tôi mới đọc hai bài về những công trình của bà, và có cảm hứng viết vài dòng chia sẻ cùng các bạn.

Người xưa nay hiếm

Bà Đồ U U bây giờ là người chiếm kỉ lục thứ hai về độ tuổi khi được trao giải Nobel y sinh học. Năm 1966, bà Peyton Rous cũng được trao giải Nobel y sinh học khi bà đã 87 tuổi, và kỉ lục này được giữ cho đến nay. Bà Đồ U U sinh ngày 30/12/1930, năm nay đã 85 tuổi. Khi trao giải cho bà, Uỷ ban Nobel không liên lạc được bà, vì chẳng ai biết số điện thoại. Khi liên lạc được và nhận được tin, bà thản nhiên nói "Tôi đã quá già cho cái giải này". Cần nói thêm là trước đây 4 năm, năm 2011, bà được trao giải Lasker - DeBakey của Mĩ, lúc đó bà đã 81 tuổi.

Bà Đồ U U cũng là một trong những nữ khoa học hiếm hoi được trao giải này. Trong y khoa, có khoảng 40% các nhà khoa học là nữ, nhưng trong số 106 người được trao giải Nobel đếm nay chỉ có 12 người là nữ.

Xuất thân bình dân

Cuộc đời và sự nghiệp của bà Đồ là một câu chuyện rất thú vị. Bà xuất thân từ một gia đình lao động bình thường, mẹ là nội trợ, cha là một viên chức cấp thấp, gia đình có 5 người con và bà là con gái duy nhất.

Bà thi vào Đại học Bắc Kinh năm 1951, tốt nghiệp cử nhân dược năm 1955. Sau khi tốt nghiệp, cũng như bao nhiêu người thời đó, bà được "phân công" về công tác ở Viện y học cổ truyền. Bà cho biết thời gian đó, Viện y học cổ truyền có công trình nghiên cứu tìm ra những thuốc để điều trị các bệnh phổ biến như nhiễm trùng, gan, thận, tiêu hoá. Bà quyết chí theo đuổi sự nghiệp y học cổ truyền, một phần là do cha bà có kiến thức về lĩnh vực này, phần khác là khi còn nhỏ bà thấy người dân chung quanh dùng những bài thuốc dân gian rất có hiệu quả. Bà muốn dùng kiến thức dược học để tìm hiểu thêm về cơ chế của các bài thuốc cổ truyền.

Hành trình đến với giải Nobel

Khi bệnh sốt rét hoành hành ở nhiều nước châu Á và trở thành một bệnh truyền nhiễm gây tử vong cho hơn 500000 người mỗi năm, bà Đồ U U và 3 đồng nghiệp trong nhóm nghiên cứu bắt đầu bằng cách đọc y văn cổ. Họ thu thập được gần 2000 bài thuốc, và sau cùng tập trung vào khoảng 640 loại dược thảo, trong số này chỉ có một số ít là có triển vọng. Một trong những hợp chất có triển vọng nhất là Artemisia Annua (hay cây ngải), mà người Trung Quốc đã dùng để điều trị nhiều bệnh qua hàng nghìn năm. Một trong những y văn cổ nêu đích danh cây ngải được dùng cho điều trị sốt.

Sau nhiều lần thất bại trong chiết xuất và thí nghiệm, cuối cùng thì nhóm nghiên cứu cũng đạt được thành công bước đầu trên chuột. Họ dùng ethanol để chiết xuất hoạt chất từ cây ngải, và khi thí nghiệm trên chuột thì thấy nó có khả năng ức chế rất tốt. Nhóm nghiên cứu nhận được điện chúc mừng của Thủ tướng Chu Ân Lai. Nhưng sau đó, nhóm nghiên cứu thử thêm trên khỉ và một nhóm chuột khác thì kết quả không khả quan, và ai cũng ngạc nhiên, không hiểu chuyện gì xảy ra.

Bà Đồ cho biết, bà lại tìm cổ thư để đọc. Bà phát hiện 1 đoạn ngắn trong y văn cổ viết rằng "Một bài thuốc khác là: một nhóm cây ngải, ngâm trong 2.2 lít nước, bóp chặt lại, lấy nước ép, và uống hết nước ép." Từ câu văn này, bà Đồ nghĩ rằng quá trình chiết xuất dùng nhiệt độ cao chắc có vấn đề vì làm tan biến hết hoạt chất, và hạ nhiệt độ có thể giúp giữ lại hoạt chất. Bà thiết kế lại thí nghiệm, thử nghiệm lại trên chuột và khỉ, và lần này thì khả năng ức chế là 100%! Đây là sự đột phá đầu tiên. Nhưng thời đó chẳng ai nghĩ đến việc công bố kết quả.

Vấn đề đặt ra là thuốc có hiệu quả trên người hay không? Để trả lời câu hỏi này, bà và cộng sự ... tự thí nghiệm. Họ tự gây sốt rét và uống thử thuốc. Kết quả thật mĩ mãn. Để tìm hiểu thêm, bà và cộng sự đi Hải Nam, nơi có nhiều bệnh nhân sốt rét, để thử nghiệm. Họ đã thử nghiệm trên 21 bệnh nhân bị nhiễm sốt rét loại P. vivax và P. falciparum, và kết quả cũng rất khả quan. Tất cả 21 bệnh nhân hết bệnh chỉ sau 2 tuần. Sau đó, họ còn dùng mô hình nghiên cứu lâm sàng đối chứng ngẫu nhiên (RCT) để thử nghiệm thêm, kết quả cũng rất tốt. Bà cho biết sau chuyến công tác ở Hải Nam về, đứa con gái không nhận ra bà vì đen đúa quá sau mấy tháng trời phơi nắng.

Thành quả của họ được tập đoàn dược Roche (Thuỵ Sĩ) chú ý. Ts Keith Arnold, lúc đó là một chuyên gia của Trung tâm thí nghiệm của Roche ở vùng Viễn Đông, tiến hành một công trình RCT qui mô lớn và có hệ thống hơn. Năm 1982, họ công bố kết quả nghiên cứu về hiệu quả của Artemisinin trên tập san y khoa lừng danh là Lancet. Ngạc nhiên thay, bài báo trên Lancet không có tên của Đồ U U! Sau khi thành công với Artemisinin, nhóm nghiên cứu của Arnold tiếp tục thử nghiệm bằng cách điều trị với Artemisinin + mefloquine hoặc Fansidar, và kết quả thậm chí còn tốt hơn so với Artemisinin. Cho đến nay thì phương pháp điều trị phổ biến nhất là dùng Artemisinin cùng với một trong hai loại thuốc trên. Chính nhờ vào công trình này và nỗ lực của Arnold, Artemisinin mới được thế giới biết đến.

Người khiêm nhường

Dù thành tựu quan trọng như thế, bà Đồ U U là người rất khiêm nhường và lúc nào cũng nhỏ nhẹ. Trong một hội nghị quốc tế về bệnh sốt rét ở Thượng Hải vào năm 2005, một chuyên gia người Mỹ nổi tiếng về bệnh này là Louis Miller hỏi đồng nghiệp ai là người phát hiện Artemisinin, thì ngạc nhiên thay, chẳng ai biết! Thế là Miller và đồng nghiệp người Mỹ gốc Hoa là Xinzhuan Su bắt đầu tìm hiểu quá khứ, và họ phát hiện chính bà Đồ U U là người có công đầu. Nhưng họ cho biết rất khó khai thác thông tin từ bà, vì bà không nói về mình (dù qua người con rể là bác sĩ ở Mỹ làm phiên dịch). Hai nhà nghiên cứu này phát hiện rằng năm 1977 bà Đồ và nhóm nghiên cứu mới công bố kết quả đầu tiên trên một tập san y học của Trung Quốc, và bài báo không có tác giả cá nhân mà chỉ có tác giả tập thể.

Các nhà khoa học Mỹ đã giúp bà làm hồ sơ để được trao giải Lasker -DeBakey. Năm 2011, bà được trao giải thưởng danh giá này và năm nay thì Uỷ ban giải thưởng của Viện Karolinska quyết định trao cho bà giải thưởng Nobel Y sinh học 2015. Bà Đồ U U là người thứ 3 được trao giải Nobel vì công trình liên quan đến bệnh sốt rét.

Trong quá trình xét giải thưởng Nobel cho bà Đồ U U cũng xảy ra một sự cố. Ts Keith Arnold (người làm RCT đồng thời là người dịch công trình nghiên cứu của bà sang tiếng Anh) viết thư phản đối rằng việc trao giải Nobel chỉ cho bà Đồ U U là một sự bất công. Theo ông Arnold, bà Đồ U U xứng đáng được giải, nhưng hai người cộng sự khác của bà là Luo Zheyuan và Li Guoqiao cũng xứng đáng được ghi nhận. Tuy nhiên, Uỷ ban giải Nobel cho rằng không có tiền lệ trao giải cho hơn 3 người.

Bà Đồ U U là người được mệnh danh là "Giáo sư 3 Không": Không có bằng sau đại học, không có kinh nghiệm nghiên cứu khoa học ở nước ngoài, và không là thành viên của bất cứ viện hàn lâm nào. Dù là giáo sư của "Ba Không", nhưng công trình của bà giúp cứu sống hàng triệu người trên thế giới, và khoa học đã rất công bằng với đóng góp của bà.

Theo GS.Nguyễn Tuấn

Từ Australia

Sức khoẻ & Đời sống