Đầu tư kỹ năng cho người lao động để phòng ngừa thất nghiệp

Chị Hoàng Lan Anh, 36 tuổi, công nhân một công ty sản xuất linh kiện điện tử tại Bắc Ninh vẫn chưa hết bàng hoàng sau khi nhận được thông báo cắt giảm nhân sự do công ty gặp khó khăn vì đơn hàng giảm sút.

“Gần 40 tuổi, giờ bỗng dưng thất nghiệp, tôi không biết phải làm gì. Tiền trợ cấp thất nghiệp cũng chỉ đủ trang trải một thời gian ngắn, còn tương lai con cái, gia đình thì mờ mịt", chị Lan Anh lo lắng nói.

Câu chuyện của chị Lan Anh không phải là cá biệt. Trong bối cảnh kinh tế toàn cầu biến động, chuỗi cung ứng đứt gãy và sự trỗi dậy mạnh mẽ của tự động hóa, trí tuệ nhân tạo, sự ổn định của việc làm trở nên mong manh hơn bao giờ hết. Hàng loạt doanh nghiệp phải tái cấu trúc, thu hẹp sản xuất, và người lao động chính là đối tượng chịu ảnh hưởng đầu tiên.

Theo ông Vũ Quang Thành, Phó giám đốc Trung tâm Dịch vụ việc làm Hà Nội, phân tích số liệu từ Trung tâm dịch vụ việc làm Hà Nội cho thấy lao động từ 35 tuổi trở lên có tỷ lệ thất nghiệp tăng, trong khi nhóm lao động trẻ có xu hướng giảm nhẹ.

Điều này cho thấy người lao động trung niên đang gặp nhiều thách thức trong việc duy trì việc làm và tìm kiếm cơ hội mới.

Ông Thành cho hay phần lớn người lao động thất nghiệp là do tự nguyện nghỉ việc để tìm kiếm cơ hội tốt hơn. Một phần khác do doanh nghiệp thu hẹp quy mô, cắt giảm nhân sự hoặc ngừng hoạt động.

Dù vậy, thị trường vẫn còn nhiều cơ hội. Các doanh nghiệp hiện cần lao động có kinh nghiệm, kỹ năng và hiểu rõ quy trình sản xuất, tác phong làm việc. Tuy nhiên, với những vị trí yêu cầu cao, người lao động phải không ngừng nâng cao kỹ năng, cập nhật công nghệ và sẵn sàng chuyển đổi nghề nghiệp.

“Việc chủ động học tập, rèn luyện là cách tốt nhất để người lao động phòng ngừa thất nghiệp. Bởi, doanh nghiệp luôn cần người có kỹ năng, kiến thức, thái độ sẵn sàng, chứ không chỉ dựa vào độ tuổi”, ông Thành nhấn mạnh.

Lâu nay BHTN vẫn được xem là "phao cứu sinh" cho người lao động khi không may mất việc. Song thực tế cho thấy chiếc phao này chủ yếu chỉ có tác dụng hỗ trợ tạm thời. Chính sách vẫn còn nặng về chi trả trợ cấp, tức là giải quyết phần ngọn, khi sự đã rồi.

Cách tiếp cận này giống như "mất bò mới lo làm chuồng", vừa tốn kém lại không giải quyết được vấn đề tận gốc, đó là làm sao để người lao động không bị đẩy vào cảnh thất nghiệp ngay từ đầu.

Tính đến tháng 1/2025, quỹ BHTN kết dư khoảng 63.000 tỷ đồng. Theo các chuyên gia về lao động, hiện nay, chính sách BHTN vẫn nặng về trợ cấp mà thiếu cơ chế khuyến khích đào tạo lại, chuyển đổi nghề.

Các nước như Singapore, Đức, Đan Mạch đã chuyển mạnh sang mô hình đầu tư kỹ năng để giúp người lao động thích ứng với thị trường. Do đó, một số chuyên gia đề xuất trích quỹ BHTN để đầu tư vào đào tạo nghề bài bản, lâu dài, thay vì chỉ hỗ trợ ngắn hạn.

Ông Henry Chien, Giám đốc nhân sự Công ty TNHH LITEON Việt Nam (Hải Phòng), ủng hộ việc dùng quỹ BHTN để đào tạo, kết nối việc làm, tạo cơ hội phát triển cho lao động phổ thông và những người cần chuyển đổi nghề.

Theo ông Chien, chính sách cần đơn giản hóa thủ tục, linh hoạt theo từng ngành nghề để người lao động dễ tiếp cận, nhất là lao động phổ thông, người mất việc cần chuyển đổi nghề hoặc phát triển vị trí cao hơn trong công ty.

Cùng quan điểm, bà Nguyễn Hoàng Anh, Tổ trưởng phòng Phát triển nhân lực Công ty TNHH Điện Stanley Việt Nam (Hà Nội), nhấn mạnh vai trò của việc đào tạo thường xuyên, trong đó có tay nghề, tập huấn an toàn và nâng cao ngoại ngữ.

“Để người lao động gắn bó, công ty có lộ trình thăng tiến rõ ràng, tùy các vị trí sẽ có tiêu chuẩn cấp bậc để họ có lộ trình khác nhau, ví dụ muốn nâng cao năng lực, thăng tiến thì cần bổ sung những gì để nâng bậc, nâng thu nhập. Như vậy người lao động có một “lưới an toàn”, không chỉ từ BHTN mà còn từ sự chăm lo của doanh nghiệp”, bà Hoàng Anh bày tỏ.

Bà Thái Thu Xương, Phó chủ tịch Thường trực Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam, nhấn mạnh đào tạo kỹ năng phải gắn trực tiếp với doanh nghiệp. Bà cho rằng cần có chương trình đào tạo ngoại ngữ, kỹ năng mềm, đào tạo ngắn hạn ngay tại doanh nghiệp, khu công nghiệp để tăng năng suất lao động.

Doanh nghiệp phải trở thành chủ thể đào tạo, không thể đứng ngoài hoặc chỉ "đặt hàng" cho các trường nghề. Hiện nay, công đoàn các cấp đang chủ động phối hợp với người sử dụng lao động để đào tạo trực tiếp, đối thoại về việc nâng cao tay nghề và tạo môi trường gắn bó lâu dài cho người lao động.

Thực tế cho thấy năng suất lao động của Việt Nam giai đoạn 2021-2023 chỉ tăng 4,35%/năm, thấp hơn so với giai đoạn trước và còn khoảng cách khá xa với nhiều nước ASEAN. Báo cáo của Bộ Nội vụ cho hay cả nước có 52,9 triệu lao động, trong đó chỉ có gần 29% có bằng cấp chứng chỉ.

Ông Trần Tuấn Tú – Trưởng phòng BHTN (Cục Việc làm, Bộ Nội vụ) - cho biết nhận thấy rõ những bất cập trên, Luật Việc làm sửa đổi vừa được Quốc hội thông qua đã chuyển trọng tâm trong việc thực hiện chính sách từ bị động sang chủ động, từ chi trả sang phòng ngừa.

Theo đó, Luật Việc làm sửa đổi mở rộng đối tượng tham gia BHTN. Cụ thể, lao động ký hợp đồng từ 1 tháng đã có thể tham gia, thay vì 3 tháng như trước đây. Bước đi này nhằm đưa những nhóm lao động có công việc ngắn hạn, bấp bênh, vốn dễ bị tổn thương nhất, vào lưới an sinh xã hội.

Quỹ BHTN cũng sẽ được sử dụng để hỗ trợ doanh nghiệp giữ chân người lao động, đây chính là cốt lõi của tư duy phòng ngừa. Thay vì chờ doanh nghiệp sa thải công nhân rồi mới chi tiền trợ cấp, chính sách mới cho phép doanh nghiệp dùng kinh phí từ quỹ để đào tạo lại, nâng cao tay nghề cho nhân viên khi phải thay đổi công nghệ hoặc cơ cấu.

Vai trò của các Trung tâm Dịch vụ việc làm được nâng cao một cách thực chất. Các trung tâm này phải trở thành nơi phân tích, dự báo, tư vấn và kết nối cung - cầu lao động chuyên nghiệp, thay vì chỉ là nơi "làm thủ tục hưởng trợ cấp". Dữ liệu từ người đăng ký thất nghiệp là nguồn thông tin quan trọng để cảnh báo sớm về ngành nghề dư thừa lao động hay kỹ năng thiếu hụt.

Hà Phương