Ngành xe tải điện Mỹ trước "cú phanh" từ Nhà Trắng

Giữa cái nắng California, một buổi lễ cắt băng khánh thành diễn ra tại Colton ngày 24/4 không đơn thuần là sự ra mắt của một trạm sạc xe tải điện. Đó là một tuyên ngôn táo bạo. Greenlane Infrastructure, một liên doanh đầy tham vọng, đã chính thức đưa vào hoạt động cơ sở hạ tầng sạc tiên tiến đầu tiên, một mắt xích quan trọng trong nỗ lực điện hóa đội xe tải hạng nặng - "thủ phạm" lớn góp phần vào ô nhiễm không khí và biến đổi khí hậu.

Nhưng sự kiện này diễn ra dưới một bóng mây chính trị ngày càng dày đặc: Tổng thống Donald Trump đang phát đi tín hiệu rõ ràng về việc sẽ tháo dỡ các quy định về khí thải và chính sách thúc đẩy xe điện (EV) từ thời chính quyền Biden, đồng thời cuộc chiến thuế quan do ông khởi xướng có nguy cơ làm tê liệt chuỗi cung ứng.

Trong bối cảnh đầy biến động này, câu hỏi cấp bách đặt ra: Liệu cuộc cách mạng vận tải xanh có đủ sức bền để "chạy đường dài" bất chấp những cơn gió ngược chính sách tiềm tàng? Hay những khoản đầu tư hàng tỷ USD vào công nghệ sạch sẽ bị mắc kẹt giữa lằn ranh địa chính trị?

Bước tiến hạ tầng giữa tâm bão chính trị

Trạm sạc mới của Greenlane tại Colton không phải là một phép thử nhỏ lẻ. Với 40 cổng sạc siêu tốc cùng khu vực dịch vụ đầy đủ tiện nghi cho tài xế, trạm này được xem là một trung tâm tiếp vận chiến lược - nơi trung chuyển hàng hóa giữa xe tải drayage (loại xe chuyên vận chuyển container từ cảng) và mạng lưới xa lộ liên bang trải dài khắp nước Mỹ.

"Đây là vị trí vô cùng quan trọng với chúng tôi", ông Patrick Macdonald-King, CEO của Greenlane, chia sẻ. "Các cảng biển đang được rót vốn mạnh tay để cải thiện môi trường, và đó là bệ phóng tuyệt vời cho quá trình điện hóa ngay từ bây giờ".

Greenlane là liên doanh giữa 3 "ông lớn" - Daimler Truck North America, NextEra Energy Resources và quỹ đầu tư khổng lồ BlackRock (thông qua Global Infrastructure Partners). Họ không đơn độc trong tầm nhìn này: Greenlane vừa ký hợp đồng với khách hàng thương mại đầu tiên - Nevoya, một startup vận tải điện đầy tham vọng.

Với Nevoya, sự hợp tác này là cơ hội vàng để chứng minh rằng xe tải điện không chỉ thân thiện với môi trường mà còn có thể cạnh tranh sòng phẳng về chi phí vận hành với xe diesel truyền thống.

Tuy nhiên, ông John Verdon, Giám đốc Thương mại của Nevoya, thừa nhận một thực tế: "Đáng tiếc, lòng tốt không thể nhân rộng một cách bền vững". Nói cách khác, doanh nghiệp không thể trông chờ mãi vào thiện chí bảo vệ môi trường của khách hàng. Xe tải điện muốn phát triển thì phải chứng minh được tính hiệu quả kinh tế.

"Chúng tôi không thể xây dựng kế hoạch dài hạn dựa vào việc ai đang nắm quyền ở Washington vào một thời điểm cụ thể", ông Verdon nhấn mạnh, hàm ý về sự bất ổn của môi trường chính sách.

Ông cũng thừa nhận, việc chính quyền ông Trump sắp tới có thể bãi bỏ các quy định và cắt trợ cấp liên bang chắc chắn sẽ ảnh hưởng đến tốc độ điện hóa ngành vận tải. Dù vậy, Nevoya vẫn lạc quan, cho biết đang mở rộng hoạt động sang các bang như Texas và Arizona - nơi có điều kiện thị trường được đánh giá là thuận lợi hơn cho vận tải điện.

Cuộc chiến vì lá phổi sạch và hành tinh xanh

Sự kiên định của Greenlane và Nevoya không chỉ xuất phát từ toan tính kinh doanh. Nó được thúc đẩy bởi một thực tế rõ ràng, đó là ngành vận tải đường bộ đang tạo ra những tác động sâu sắc đến môi trường và xã hội - hai yếu tố then chốt trong bộ tiêu chí ESG.

Theo ông Ray Minjares từ Hội đồng Quốc tế về Giao thông Sạch (ICCT), dù xe tải điện hiện chỉ chiếm một phần rất nhỏ trên thị trường, nhưng "chúng không phải là điều viển vông". Trái ngược với đà chững lại của xe tải sử dụng động cơ đốt trong, doanh số xe tải điện đang tăng ổn định. "Giờ đây, bạn có thể thấy xe tải điện chạy trên đường mỗi ngày - đặc biệt tại các khu vực có lưu lượng xe tải lớn và chính sách hỗ trợ phù hợp", ông nhận định.

Việc chuyển đổi sang xe tải điện không chỉ giúp giảm phát thải khí nhà kính - yếu tố sống còn trong cuộc chiến chống biến đổi khí hậu - mà còn trực tiếp cải thiện sức khỏe cộng đồng. Ngành giao thông vận tải hiện là nguồn phát thải lớn nhất tại Mỹ, trong đó riêng xe tải hạng trung và hạng nặng đã chiếm tới 1/4 lượng phát thải toàn ngành. Đây là "điểm nghẽn" cần tháo gỡ nếu muốn tiến xa trên hành trình trung hòa carbon toàn cầu.

Nhưng hệ lụy không dừng lại ở khí hậu. Dù công nghệ lọc khí thải diesel đã có tiến bộ, khí thải từ loại động cơ này vẫn là thủ phạm gây ra 15-20% tác động tiêu cực đến sức khỏe do ô nhiễm không khí tại Mỹ.

"Mỗi năm có hàng nghìn người chết sớm vì ung thư phổi, đột quỵ, đau tim - và đó mới chỉ là phần nổi của tảng băng chìm", ông Minjares cảnh báo. Ngoài ra, còn vô số ca mắc bệnh hô hấp mạn tính như hen suyễn, khiến chất lượng sống suy giảm và hệ thống y tế thêm quá tải - chính là mặt trái của yếu tố Xã hội (S) trong ESG.

Chuyển sang xe tải điện vì thế không chỉ là lựa chọn xanh, mà là một giải pháp cấp thiết để làm sạch không khí đô thị, giảm gánh nặng bệnh tật và bảo vệ sức khỏe cộng đồng một cách bền vững.

Thách thức kép: Chính sách đảo chiều và 'bão thuế quan"

Tuy nhiên, con đường chuyển đổi sang vận tải xanh vẫn đầy chông gai. Nguy cơ đảo ngược các chính sách khí hậu dưới thời ông Biden là hoàn toàn có thật. Nếu các tiêu chuẩn khí thải nghiêm ngặt đối với xe tải diesel bị bãi bỏ, đồng thời các khoản tín dụng thuế và trợ cấp cho xe điện, hạ tầng sạc bị cắt giảm, thì động lực chuyển đổi sẽ suy yếu rõ rệt - đặc biệt với các doanh nghiệp nhỏ và vừa, vốn rất nhạy cảm với chi phí.

Nguy cơ lớn hơn, theo ông Ray Minjares, là khả năng ông Trump sẽ khơi mào lại cuộc chiến thương mại với Trung Quốc. Nếu các linh kiện quan trọng như pin, động cơ điện hay thiết bị sạc bị đánh thuế cao, chi phí sản xuất xe tải điện và xây dựng hạ tầng sẽ tăng vọt, đẩy ngành đi ngược lại mục tiêu đạt mức giá cạnh tranh so với xe chạy dầu.

"Cảm giác của tôi là nếu xảy ra chiến tranh thương mại với Trung Quốc, hoạt động logistics nói chung sẽ bị ảnh hưởng nghiêm trọng", ông Minjares nhận định. "Dù bạn đang lái xe tải điện hay xe dầu, thì cũng đều có lý do để lo ngại".

Những dữ liệu mới nhất đang cho thấy mối lo này không hề viển vông. Theo tạp chí FreightWaves, lượng đơn đặt chỗ container từ Trung Quốc sang Mỹ đã giảm 20% so với cùng kỳ năm ngoái. Một số chuyên gia thậm chí cảnh báo mức giảm có thể ngang với giai đoạn cao điểm của đại dịch Covid-19.

Gần đây, hãng xe tải Mack Trucks cũng viện dẫn tác động từ thuế quan là một trong những lý do dẫn đến quyết định sa thải 10% nhân sự tại nhà máy ở Pennsylvania. Đây là dấu hiệu cho thấy những biến động kinh tế vĩ mô có thể ảnh hưởng sâu rộng tới toàn ngành logistics - bất kể loại phương tiện sử dụng.

Trong bối cảnh đó, các doanh nghiệp cần có chiến lược quản trị rủi ro linh hoạt, đa dạng hóa chuỗi cung ứng và chuẩn bị sẵn các kịch bản ứng phó với thay đổi chính sách. Vai trò của chính quyền cấp bang cũng nổi lên đáng kể.

Ông Minjares nhấn mạnh rằng, nhiều quyết định trọng yếu, như xây dựng trạm sạc, thường thuộc về các ủy ban tiện ích của bang, khiến chính sách địa phương đôi khi còn mang tính quyết định hơn cả chính sách liên bang. California là một ví dụ tiêu biểu cho mô hình này.

Tầm nhìn dài hạn: Cuộc đua marathon 20 năm

Giữa những bất ổn trước mắt, nhiều chuyên gia vẫn tin tưởng vào một tương lai dài hạn cho vận tải điện. Ông Michael Barnard, chiến lược gia trưởng tại TFIE (The Future Is Electric), cho rằng chúng ta mới chỉ bước vào giai đoạn đầu của một cuộc chuyển đổi kéo dài 20 năm. Ông dẫn lại câu nói nổi tiếng của William Gibson: "Tương lai đã đến, chỉ là nó chưa được phân phối đồng đều".

Barnard không phủ nhận rằng chính sách thuế quan của ông Trump sẽ tạo ra nhiều rào cản, đặc biệt với việc nhập khẩu các thiết bị quan trọng như máy biến áp công suất lớn dùng cho trạm sạc.

Tuy nhiên, ông cho rằng ngành hoàn toàn có thể ứng phó bằng những giải pháp sáng tạo hơn - chẳng hạn như xây dựng các lưới điện siêu nhỏ (microgrid) dùng năng lượng mặt trời và pin lưu trữ, giúp các trạm sạc hoạt động độc lập với lưới điện truyền thống vốn tốn kém và mất thời gian để nâng cấp.

Theo bản đồ chiến lược mà Barnard xây dựng, vận tải điện sẽ phát triển mạnh từ các thành phố cảng lớn như Nam California - nơi có mật độ xe tải cao và chính sách hỗ trợ mạnh - rồi lan dần theo các hành lang logistics xuyên quốc gia.

Quan trọng hơn cả, ông tin rằng các yếu tố kinh tế và môi trường mới là điều quyết định kết cục cuộc đua. Giá điện ổn định hơn xăng dầu, xe điện ít phải bảo trì, và áp lực cắt giảm khí thải ngày càng lớn - tất cả đều tạo lợi thế rõ rệt. "Quốc gia nào điện hóa được chuỗi logistics sẽ có lợi thế cạnh tranh khổng lồ trong tương lai", ông cảnh báo. "Ấn Độ, Trung Quốc, châu Âu đã tăng tốc. Nếu Mỹ chậm chân, đó sẽ là gánh nặng cho nền kinh tế trong dài hạn".

Sự kiện khai trương trạm sạc Colton của Greenlane là minh chứng cho tinh thần bền bỉ và tầm nhìn xa của ngành vận tải điện. Dù những cơn gió ngược từ chính sách liên bang và nguy cơ chiến tranh thương mại đang nổi lên, các công ty tiên phong vẫn đang âm thầm xây nền móng cho một tương lai sạch hơn và hiệu quả hơn. Họ hiểu rằng để thành công, không thể chỉ dựa vào sự ủng hộ chính trị mà còn cần khả năng đổi mới công nghệ, chứng minh hiệu quả kinh tế rõ ràng và quản trị linh hoạt trước rủi ro.

Triển lãm Advanced Clean Transportation Expo sắp tới tại Anaheim sẽ là "bài test" cho tinh thần ấy. Ngành vận tải điện sẽ phản ứng ra sao trước bối cảnh mới? Các hãng sản xuất có tiếp tục đặt mục tiêu sản xuất đầy tham vọng, hay sẽ bước chậm lại vì lo ngại?

Cuộc đua điện hóa vận tải hạng nặng không phải là một cuộc chạy nước rút, mà là cuộc chạy đua marathon dài hơi. Những thách thức từ chính sách của ông Trump và rủi ro thuế quan là có thật, nhưng không đủ để bóp nghẹt động lực đã hình thành.

Với sự tiếp sức từ các chính sách cấp bang, áp lực ESG ngày càng rõ nét và tiềm năng tiết kiệm dài hạn, ngành vận tải điện Mỹ dường như vẫn còn đủ "nhiên liệu" để chạy tiếp dù con đường phía trước có thể gập ghềnh hơn dự tính.

Tương lai có thể bị chậm lại, nhưng khó bị chặn đứng.