Hiện tượng hàng nghìn con giun đất chết ở Quảng Ngãi dưới góc nhìn khoa học

Như Dân trí đã đưa tin, hàng nghìn con giun đất bò lên vỉa hè của một khu đô thị ở phường Cẩm Thành (tỉnh Quảng Ngãi) và chết la liệt.

Thông tin về vụ việc này được chia sẻ rộng rãi trên mạng xã hội đã gây xôn xao, hoang mang trong dư luận. Nhiều người lập tức liên tưởng đến các quan niệm dân gian, cho rằng đây là "điềm xấu", một dấu hiệu cảnh báo thiên tai.

Tuy nhiên, đây không phải là một thông điệp thần bí, mà là một phản ứng sinh học.

Giun đất trồi lên vì sợ chết đuối?

Đây là lời giải thích phổ biến mà nhiều người vẫn được nghe từ nhỏ: Trời mưa, nước ngập hang, giun bị ngạt thở và phải ngoi lên để "hít thở không khí".

Lý giải này có vẻ rất hợp lý với con người chúng ta, những sinh vật thở bằng phổi. Nhưng đối với giun đất, sự thật lại hoàn toàn khác.

Nhà khoa học Chris Lowe từ Đại học Central Lancashire đã chỉ ra, giun đất không có phổi. Chúng hô hấp qua da (thở qua da) và để quá trình này diễn ra, da của chúng bắt buộc phải luôn ẩm ướt. Nếu da bị khô, chúng sẽ chết ngạt.

Trên thực tế, giun đất có thể sống sót hoàn toàn khỏe mạnh khi bị ngâm trong nước (miễn là nước có đủ oxy hòa tan) trong nhiều ngày.

Do đó, một cơn mưa đơn thuần, làm ngập các đường hầm của chúng, không phải là mối đe dọa gây chết đuối như chúng ta vẫn tưởng. Chúng hoàn toàn có thể "ở yên" và chờ nước rút.

Vậy, nếu không phải vì sợ chết đuối, tại sao chúng lại chấp nhận rủi ro lên mặt đất, nơi chúng dễ dàng bị chim ăn thịt hoặc chết dưới nắng?

Hành vi "vượt cạn"

Khoa học hiện đại đưa ra hai giả thuyết chính cho hiện tượng giun trồi lên khi trời mưa và cả hai đều thú vị hơn nhiều so với lầm tưởng "chết đuối".

Đầu tiên là lầm tưởng “báo động giả”. Đây là một trong những giả thuyết được chấp nhận rộng rãi.

Giun đất là con mồi ưa thích của nhiều loài, đặc biệt là chuột chũi. Chuột chũi di chuyển và đào bới dưới lòng đất, tạo ra những rung động đặc trưng báo hiệu cho giun đất biết "tử thần đang đến".

Khi trời mưa, hàng nghìn giọt nước nện xuống mặt đất tạo ra các rung động. Giả thuyết cho rằng, giun đất đã nhầm lẫn những rung động này với rung động do chuột chũi gây ra.

Phản ứng bản năng của chúng là trồi lên bề mặt để thoát khỏi kẻ săn mồi đang đào bới bên dưới.

Một bằng chứng thú vị ủng hộ giả thuyết này là một kỹ thuật có thật gọi là "worm grunting" hay "fiddling" (tạm dịch: dụ giun).

Con người thường cắm một thanh gỗ xuống đất và cọ xát một thanh kim loại vào đó để tạo ra rung động. Giun sẽ tự động trồi lên và người ta chỉ việc thu lượm chúng để làm mồi câu. Họ đã bắt chước thành công tiếng động của chuột chũi.

Giả thuyết thứ hai là “mùa yêu”. Theo nhà khoa học Phil Nixon của Đại học Illinois, đây không phải là một hành vi hoảng loạn, mà là một chiến lược có chủ đích để di cư và giao phối.

Đối với một con giun, việc đào xuyên qua đất đặc là một công việc vô cùng chậm chạp và tốn năng lượng. Chúng không thể di chuyển xa.

Nhưng khi trời mưa, mặt đất trở nên ẩm ướt. Đây là điều kiện lý tưởng! Mặt đất ướt cho phép giun trườn đi nhanh hơn và xa hơn gấp nhiều lần so với việc đào hầm. Chúng có thể di chuyển hàng chục mét trong một đêm để tìm kiếm lãnh thổ mới, nguồn thức ăn mới.

Quan trọng hơn, đây là cơ hội "vàng" để tìm bạn tình. Giun đất là loài lưỡng tính (có cả cơ quan sinh dục đực và cái), nhưng chúng vẫn cần một cá thể khác để trao đổi tinh trùng.

Việc di chuyển tự do trên mặt đất ẩm giúp chúng tăng cơ hội gặp gỡ và duy trì đa dạng di truyền cho loài.

Tất nhiên, chiến lược này đi kèm rủi ro. Chúng có thể bị chim ăn hoặc không may trườn lên vỉa hè, đường nhựa. Khi trời hửng nắng, bề mặt bê tông khô đi nhanh chóng và chúng bị mắc kẹt, mất độ ẩm qua da và chết. 

Trường hợp không mưa tại Quảng Ngãi

Trở lại với sự kiện tại Quảng Ngãi, người dân chia sẻ mấy ngày qua không có mưa. Điều này có nghĩa là cả hai giả thuyết về "rung động của mưa" và "di cư trên mặt đất ướt" đều không hoàn toàn phù hợp. Vậy, điều gì đã xảy ra?

Trong trường hợp này, chúng ta phải tìm đến một nguyên nhân thứ ba: Sự thay đổi đột ngột hoặc sự kích ứng trong môi trường đất.

Một chuyên gia nông nghiệp đã chia sẻ với Dân trí, có nhiều nguyên nhân khiến giun bò lên mặt đất như thiếu oxy, thay đổi nhiệt độ, thời tiết.

Cũng có thể vùng đất nơi giun trú ngụ được bón các loại phân gây nóng như phân gà, phân lân… Chuyên gia cho biết hiện tượng này rất bình thường, người dân không cần lo lắng.

Dù nguyên nhân là gì, nhầm mưa là kẻ thù, đi tìm bạn tình, hay chạy trốn khỏi môi trường đất bị ô nhiễm... thì hiện tượng giun trồi lên hàng loạt hoàn toàn là một phản ứng sinh học tự nhiên.

Nguyên nhân khiến giun chết hàng loạt dưới lăng kính khoa học cũng dễ lý giải.

Bề mặt bê tông và xi măng hút ẩm cực nhanh. Các vật liệu này có cấu trúc vi mao dẫn (micro-capillaries) khiến nước trên bề mặt bốc hơi rất mạnh. Khi giun tiếp xúc, lớp màng ẩm trên da bị hút đi chỉ trong vài phút. Giun đất mất nước qua da và nhanh chóng chết ngạt.  

Nó không phải là "điềm xấu" hay dấu hiệu của động đất, bão lụt. Các nghiên cứu khoa học chưa bao giờ tìm thấy bất kỳ mối liên hệ đáng tin cậy nào giữa hành vi này của giun và các thảm họa thiên nhiên lớn.