Giấc mơ có màu hay đen trắng?

Giấc mơ vẫn luôn là vùng đất nửa thực nửa hư nơi tâm trí con người vận hành khác biệt so với trạng thái tỉnh táo. Khi tỉnh giấc, có người nhớ được từng chi tiết sống động, có người chỉ giữ lại vài hình ảnh rời rạc. Nhưng điều gì quyết định việc ta mơ thấy màu sắc hay không? 

Đây là một chủ đề khiến giới nghiên cứu tranh luận suốt hàng thập kỷ. Không chỉ có não bộ con người, truyền hình, phim ảnh và cả công nghệ hiện đại cũng để lại dấu ấn sâu sắc trong cách chúng ta nhớ lại giấc mơ.

Nhiều người nghĩ rằng giấc mơ luôn có màu vì thế giới thực cũng vậy. Nhưng niềm tin này chỉ mới hình thành vài thập kỷ trở lại đây. 

Trong những năm 1940, phần lớn người được hỏi nói rằng giấc mơ của họ đơn sắc. Một nghiên cứu thực hiện vào năm 1942 cho thấy hơn 70% sinh viên chưa bao giờ thấy màu trong giấc mơ của mình.

Nhiều thập kỷ sau, cùng một câu hỏi được lặp lại với một nhóm sinh viên khác. Kết quả đã đảo chiều. 

Chỉ khoảng 20% nói rằng họ ít khi thấy màu trong giấc mơ. Sự thay đổi này không phản ánh sự tiến hóa của não người mà cho thấy một điều thú vị hơn: giấc mơ bị ảnh hưởng bởi cách ta nhìn thế giới khi thức.

Truyền thông tác động đến cả thế giới nội tâm

Mọi trải nghiệm ban ngày đều đọng lại một phần trong giấc ngủ của con người. Từ khi phim ảnh, truyền hình và công nghệ hình ảnh chuyển từ đơn sắc sang màu sắc rực rỡ, cách con người nhớ giấc mơ cũng đổi khác.

Các nhà nghiên cứu nhận thấy người sinh ra trong thời kỳ phim đen trắng có xu hướng mô tả giấc mơ ít màu sắc hơn so với thế hệ trưởng thành cùng màn hình màu. Như vậy, hình ảnh trong mơ không chỉ là phản ánh nội tâm mà còn là phản chiếu của môi trường thị giác hằng ngày.

Dù vậy, truyền thông không phải yếu tố duy nhất tác động đến cách chúng ta nhớ giấc mơ. 

Michael Schredl, chuyên gia nghiên cứu giấc ngủ tại Đức, khẳng định rằng việc một người nhớ được chi tiết đến đâu mới là yếu tố quyết định. Trí nhớ không ghi lại tất cả mà chỉ giữ lại điều gì tạo dấu ấn mạnh mẽ.

Trong giấc mơ, một vật thể có màu sắc quen thuộc rất dễ bị lướt qua. Một quả chuối vàng chẳng mấy ai chú ý. Nhưng nếu nó chuyển sang màu hồng neon, chi tiết ấy lập tức tạo ấn tượng mạnh và trở thành ký ức nổi bật. 

Màu sắc trong giấc mơ có thể mờ nhạt hoặc rõ ràng, tùy thuộc vào mức độ khác biệt so với mong đợi.

Ngoài ra, những màu sắc mang ý nghĩa cá nhân cũng dễ được ghi nhớ hơn. Một màu gắn liền với cảm xúc mạnh hay ký ức quan trọng trong đời sống thực sẽ có cơ hội xuất hiện nhiều hơn trong giấc mơ.

Giấc mơ không vận hành như thước phim

Nhiều người mặc định rằng giấc mơ là một dạng “phim nội tâm”, có hình ảnh, màu sắc và mạch truyện giống như phim ảnh. Nhưng theo giáo sư Eric Schwitzgebel, điều đó có thể là một ảo tưởng.

“Không phải mọi trải nghiệm trong mơ đều có định dạng hình ảnh rõ ràng. Có những giấc mơ mang tính trừu tượng, có những ký ức khi tỉnh dậy được lắp ráp từ những giả định hơn là từ trải nghiệm thật sự”, ông cho biết.

Con người có xu hướng điền vào chỗ trống bằng thói quen. Khi nhớ lại một cảnh không rõ màu sắc, não bộ có thể “tô màu” dựa theo những gì thường thấy. Nếu hằng ngày ta tiếp xúc với hình ảnh đầy màu sắc, ký ức về giấc mơ cũng dễ bị tô vẽ theo hướng đó, dù trải nghiệm thật khi mơ hoàn toàn khác.

Theo Schwitzgebel, nhiều người không thực sự hình dung được thế nào là mơ có màu hay trắng đen. Đó là những cảm nhận mờ nhạt, không có định hình rõ ràng về thị giác. 

Giấc mơ có thể là cảm giác, suy nghĩ, một mạch cảm xúc hoặc đơn thuần là một dòng ý thức không có hình hài cụ thể.

Như vậy, khi hỏi rằng “giấc mơ có màu hay không?”, rất có thể chúng ta đang đặt sai câu hỏi ngay từ đầu. Câu hỏi nên là: chúng ta thực sự nhớ được điều gì và điều gì đã được não bộ tự động dựng lại sau khi tỉnh dậy?

Khi trí nhớ bị dẫn dắt bởi cảm xúc và kỳ vọng

Trí nhớ không trung lập. Nó bị dẫn dắt bởi cảm xúc, bởi ngữ cảnh và cả kỳ vọng cá nhân. Trong giấc mơ, nếu một màu sắc không đóng vai trò tạo cảm xúc, nó sẽ dễ dàng bị quên lãng. 

Trái lại, một chi tiết bất thường hoặc gắn liền với cảm xúc cá nhân sẽ được lưu giữ.

Hơn nữa, khả năng nhớ giấc mơ cũng khác nhau giữa người này với người khác. Có người thức dậy và viết lại từng cảnh. Có người chỉ nhớ được một hình ảnh rời rạc hoặc hoàn toàn quên sạch. Chính từ sự mơ hồ đó mà trí tưởng tượng bắt đầu can thiệp.

Khi một người kể lại giấc mơ, họ không chỉ tái hiện lại ký ức, mà còn dựng lại giấc mơ theo cách phù hợp với logic và cảm nhận cá nhân. Những lỗ hổng được lấp đầy bằng hình ảnh quen thuộc, đôi khi là bằng những chi tiết không hề có mặt trong giấc mơ ban đầu.

Truyền thông hiện đại, với màu sắc phong phú và tốc độ dồn dập, góp phần củng cố hình dung rằng giấc mơ phải nhiều màu. Nhưng khi tâm trí bước vào giấc ngủ, nó không cần tuân theo quy tắc thị giác của thế giới thực.

Việc nhớ được màu sắc trong giấc mơ không chỉ phụ thuộc vào bản chất sinh học của giấc mơ mà còn chịu ảnh hưởng mạnh mẽ từ môi trường sống, trí nhớ, thói quen cảm nhận hình ảnh và cả cách con người gán nghĩa cho trải nghiệm.

Giấc mơ, xét cho cùng, là một hành trình mang tính cá nhân, nơi tâm trí tự do vượt ra khỏi quy tắc thị giác thông thường. Vì vậy, việc bạn mơ thấy màu hay trắng đen có thể nói nhiều về bạn hơn là về chính giấc mơ đó.