Tự chủ đại học: Không có "cá lớn nuốt cá bé" mà là "nhanh thắng chậm"

Tại hội nghị tự chủ đại học vừa qua, TS Lê Trường Tùng, Chủ tịch Hội đồng trường ĐH FPT cho rằng, thực hiện tự chủ đại học là một điểm nhấn quan trọng trong phát triển giáo dục đại học Việt Nam giai đoạn 2011-2020. Mặc dù đến nay vẫn đang còn các băn khoăn, vướng mắc, các nhận thức khác nhau về tự chủ, nhiều trường đại học vẫn đang từng bước đi vào lộ trình này.

Sứ mạng của đại học là kiến tạo tương lai

Theo TS Lê Trường Tùng, tự chủ trong giáo dục đại học vẫn là xu hướng toàn cầu, thậm chí còn có cả ý kiến kêu gọi không đưa tên trường đại học ở các quốc gia có sự can thiệp quá sâu của Nhà nước vào các bảng xếp hạng đại học quốc tế. Cũng hợp lý, khi sứ mạng của đại học là kiến tạo tương lai, dẫn dắt kinh tế xã hội chứ không phải là đi sau để xã hội hiện tại dẫn dắt.

Nếu như đại học không tự chủ thì làm sao giải phóng được sức sáng tạo của nhà trường, làm sao phát triển với tốc độ nhanh trong nền kinh tế trí thức không theo quy luật "cá lớn nuốt cá bé" mà là quy luật "nhanh thắng chậm", nhanh theo tốc độ mở của hàm mũ?

Nếu như đại học không tự chủ thì làm sao tạo lập được môi trường đổi mới và đào tạo được lớp người có tư duy sáng tạo? Nếu như không được đào tạo trong môi trường đổi mới, sáng tạo thì làm sao sinh viên sau này có thể cạnh tranh bởi sự khác biệt, làm sao có tư duy tốt, làm sao vượt lên khỏi các công việc mang tính quy trình sẽ là việc dành cho robot và trí tuệ nhân tạo sau này?

Nếu xem giáo dục đại học như một ngành cung ứng dịch vụ, thì cách đây không quá lâu, việc bán gì (mở ngành), bán cho ai (tuyển sinh), bán giá bao nhiêu (quy định học phí), hợp tác với đối tác nào (liên kết) đều phải xin phép và phê duyệt ở cấp Nhà nước. Không có một ngành dịch vụ phục vụ đám đông nào có thể có phát triển, có thể có chất lượng và năng lực cạnh tranh quốc tế khi tuân thủ mô hình kế hoạch hóa này.

Hiện nay, khi bàn về tự chủ trong giáo dục đại học, chất lượng thường là yếu tố được nhấn mạnh. Tuy nhiên, trong bối cảnh giáo dục đại học Việt Nam hiện nay, nên chăng mục tiêu chiến lược là kết hợp hài hòa giữa chất lượng, số lượng và hiệu quả.

Nan giải bài toán tài chính 

Theo TS Lê Trường Tùng, bài toán tài chính cho các trường đại học bao giờ cũng là vấn đề nan giải, luôn là một trong những công việc trọng tâm của các trường đại học kể cả trong và ngoài nước. Không giải quyết được vấn đề tài chính (có nền tảng tài chính vững chắc, với trường tư còn là kết hợp hài hòa giữa trách nhiệm xã hội và lợi ích kinh tế) thì các trường đại học không phát triển được.

Tài chính của trường đại học có thể đến từ nhiều nguồn như từ học phí người học (tự đóng hoặc vay tín dụng), từ ngân sách Nhà nước, từ hiến tặng, từ các nguồn thu qua hoạt động nghiên cứu khoa học, dịch vụ và đầu tư.

TS Lê Trường Tùng đưa ra bức tranh doanh thu đại học của các nước có nền giáo dục lớn. Ở Australia, doanh thu của cả hệ thống giáo dục đại học năm 2019 là 34 tỷ đô la Úc, trong đó từ hỗ trợ ngân sách là 18 tỷ đô (chiếm 54%), học phí chiếm 31%. Học phí thu chủ yếu từ sinh viên ngoại (chiếm 85% tổng thu học phí), mức thu của sinh viên nội địa chỉ bằng khoảng 1/4 học phí sinh viên ngoại quốc.

Ở Mỹ, doanh thu của cả hệ thống giáo dục đại học năm 2019 là 671 tỷ USD, trong đó tài trợ từ chính phủ là 198 tỷ (chiếm 29%), học phí chỉ chiếm 25% (171 tỷ). Với các trường công, tài trợ nhà nước lên đến 41%.

Ở Anh, doanh thu giáo dục đại học năm 2019 là 40.5 tỷ bảng Anh, trong đó doanh thu từ học phí gần 20 tỷ (chiếm 49%), tài trợ từ Nhà nước 5.3 tỷ, chiếm tỷ lệ thấp hơn Australia và Mỹ - chỉ 13%.

TS Tùng cho rằng giáo dục đại học là một dịch vụ vừa mang tính "công ích" (tạo nguồn nhân lực trình độ cao, nâng cao vị thế cạnh tranh của quốc gia, giảm tệ nạn xã hội - việc phải chăm sóc xã hội thường tập trung vào những người văn hóa thấp), vừa mang tính "tư ích" (đáp ứng nhu cầu học tập, tạo cơ hội có thu nhập cao hơn cho từng cá nhân).

Cho nên, giáo dục đại học nói chung đều phải hoạt động với nguồn thu từ cả công và tư, theo nguyên tắc ai hưởng lợi người đó trả tiền.

Ở Việt Nam, nguồn lực công cho giáo dục đại học thể hiện qua đầu tư xây dựng cơ bản, chi ngân sách hàng năm cho trường công và hỗ trợ các trường tư qua chính sách miễn giảm thuế, ưu đãi đất giáo dục. Nguồn lực tư là đầu tư mở trường từ các thành phần ngoài công lập. Quan trọng nhất cho cả trường công và tư là từ nguồn học phí của người học.

Chi từ ngân sách cho giáo dục đại học không chỉ là thực hiện chính sách phúc lợi cho người học, mà thực tế là nghĩa vụ của Nhà nước chi cho những gì mà quốc gia được thụ hưởng sau này.

Việc quá nhấn mạnh yếu tố tự túc như điều kiện tiên quyết của tự chủ sẽ dẫn đến một nền giáo dục đại học xây dựng dựa trên học phí của người học. Nền giáo dục này sẽ như thế nào và đi về đâu? Chưa có một nền giáo dục đại học nào thành công theo mô hình "tự túc" này.

Cũng giống như Khoán 10 trong lĩnh vực nông nghiệp 30 năm trước, việc mở rộng tự chủ giống như tháo gỡ rào cản để giải phóng nguồn lực bị kìm nén, sẽ có nhiều thay đổi tích cực trong thời gian đầu.

Tuy nhiên, đây không phải là nền tảng để phát triển bền vững, để xây dựng một nền giáo dục đại học tốt, cũng như chỉ Khoán 10 là chưa đủ để phát triển một nền nông nghiệp công nghệ cao, liền thửa, quy mô lớn.

Nâng cao mức chi phí đào tạo

TS Lê Trường Tùng chỉ ra rằng, vấn đề hiện nay hệ thống giáo dục đại học đang phải đối mặt là ngân sách Nhà nước hạn chế, ngân sách giáo dục cần dành chi nhiều hơn cho giáo dục phổ thông; còn với giáo dục sau phổ thông thì ngân sách Nhà nước chỉ tập trung chi cho các trường, ngành trọng điểm và đối tượng người học cần ưu tiên; còn lại dựa vào nguồn thu học phí, nguồn tín dụng, nguồn thu khác của trường. Chúng ta đang lồng nội dung "tự túc" này vào việc tự chủ trong các chỉ đạo.

Dù đầu tư từ nguồn nào, thì một trong các yếu tố để đảm bảo chất lượng là chi phí đào tạo/sinh viên (định mức kinh tế kỹ thuật) phải đủ lớn. Hiện nay, mức chi phí trung bình đào tạo đại học ở Việt Nam dưới 1000 đô la Mỹ/năm/sinh viên, chỉ bằng 1/20 chi phí của Australia.

Trong các năm tới, Việt Nam cần phải nâng chi phí đào tạo lên, từ nhiều nguồn, phải lên gấp 5 con số này trong 10 năm tới (tương đương với Thái Lan và bằng 5-10% Mỹ, Australia hiện nay) để có điều kiện đảm bảo chất lượng đào tạo ở mức tối thiểu. Tự chủ đại học cần phải góp phần giải quyết vấn đề này.

Do ngân sách hạn chế, Việt Nam chỉ thể tăng chi phí đào tạo/sinh viên theo 3 cách: (i) thực hiện lộ trình tự chủ gắn với lộ trình tăng học phí trường công như hiện nay, (ii) tăng tỷ trọng sinh viên trường tư song song với giảm tỷ trọng sinh viên trường công để tối ưu việc sử dụng ngân sách Nhà nước chi cho giáo dục đại học, (iii) tín dụng, vay tương lại tiêu cho hiện tại.

Cách (i) không thể tăng học phí quá nhiều, cho nên sẽ đến lúc phải dùng đến cách (ii), giới hạn sinh viên trường công từ khoảng 85% hiện nay xuống còn khoảng 65% là tạm ổn (chẳng hạn mỗi năm giảm 5% chỉ tiêu trường công), cũng để tỷ lệ sinh viên trường công trường tư tương xứng với các nước khác trong khu vực. Cách (iii) cần có giải pháp và cách đi phù hợp vì liên quan đến cả tín dụng đầu tư và tín dụng sinh viên.

"Cần xây dựng hành lang pháp lý cho việc vay, bảo lãnh nợ vay và trả nợ vay, đặc biệt là cho các trường công tự chủ tài chính. Vay từ các nguồn như vay ngân hàng, phát hành trái phiếu học đường, vay cán bộ giảng viên… để đầu tư phát triển trường là một giải pháp phát triển nhanh. Tuy nhiên, việc trả nợ (là nợ công vì của trường công) trong tương lai có thể lại thuộc về nhiệm kỳ tiếp sau và nếu như không trả nợ được thì sẽ phát sinh nhiều vấn đề phức tạp" - TS Tùng nhấn mạnh.