Người thầy "lừng danh" cả đời vì khoa học và nhiệt huyết với học trò

GS.VS Nguyễn Văn Hiệu được ví như "Tượng đài khoa học Việt Nam". Viện sĩ M. Máccốp đã nhận xét về ông như sau: "Đôi khi trong cuộc đời, có người gặp may, tìm thấy những ý tưởng thiên tài dẫn đến những kết quả quan trọng, tựa như tìm thấy một mỏ vàng. Còn Nguyễn Văn Hiệu là một trường hợp khác. Như người ta thường nói, Anh không ngồi đợi khoa học "bố thí" cho mình. Anh đã đạt được những kết quả làm cho mọi người ngạc nhiên bằng cách lao động rất nhiều, bằng năng lực lao động rất lớn…".

Với GS.VS Nguyễn Văn Hiệu, thành công nào cũng bắt nguồn từ đam mê, nhiệt huyết và sáng tạo.

Nguyễn Văn Hiệu sinh ngày 21/7/1938 tại thị xã Hà Đông, tỉnh Hà Tây, trong một gia đình có bố là một cán bộ cách mạng. Gia đình có bảy anh chị em, chỉ trông vào gánh hàng xén của mẹ. Tuổi thơ của cậu bé Hiệu lớn lên trong những ngày cả gia đình nay đây mai đó vì tản cư, chạy giặc. Vì là anh cả, không ít lần Nguyễn Văn Hiệu có ý định bỏ học để phụ giúp mẹ kiếm tiền nuôi các em. Nhưng ý chí khát khao hiểu biết và học tập đã thôi thúc cậu đến trường. Cậu học sinh Nguyễn Văn Hiệu đã hoàn thành chương trình phổ thông trong tám năm, khi gia đình đi tản cư từ Hà Nội vào Thanh Hóa.

Sau cuộc kháng chiến chống Pháp thắng lợi, Nguyễn Văn Hiệu thi đỗ vào Trường Đại học Sư phạm Khoa học và theo học ngành Vật lý với mong muốn trở thành một giáo viên. Đại học khi ấy chỉ học hai năm và không có nghỉ hè. Năm 1956, khi mới có 18 tuổi, với kết quả tốt nghiệp xuất sắc, tân cử nhân Nguyễn Văn Hiệu được phân về giảng dạy tại Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội. Sau 4 năm giảng dạy tại Khoa Vật lý, tháng 10/1960, cùng gần 30 tân cử nhân khác, Nguyễn Văn Hiệu được gửi đi nghiên cứu tại Liên Xô.

Năm 1964, cuộc chiến tranh cứu nước của nhân dân Việt Nam càng trở nên khốc liệt khi Mỹ leo thang bắn phá miền Bắc. Sự sống của mỗi con người đều có thể bị đe dọa. Đảng và Chính phủ Việt Nam khuyến khích những người có điều kiện thì tiếp tục ở lại học tập, nghiên cứu và làm việc ở nước bạn vì nước nhà vẫn đang chiến tranh. Với thành tích nổi trội trong quá trình nghiên cứu tại Viện Liên hiệp nghiên cứu hạt nhân Đúpna, TS. Nguyễn Văn Hiệu được Trường Đại học Tổng hợp Lômônôxốp mời làm Phó giáo sư, rồi Giáo sư kiêm nhiệm. Cùng với GS.TS Lôgunốp và một số nhà vật lý khác, Nguyễn Văn Hiệu đã phát minh ra quy luật mới trong lĩnh vực vật lý hạt nhân năng lượng cao - quy luật "bất biến kích thước của tiết diện các quá trình sinh hạt". Với công trình này, Nguyễn Văn Hiệu là một trong số rất ít những nhà khoa học của Việt Nam được Ủy ban Nhà nước Liên Xô về phát minh và sáng chế cấp Bằng phát minh.

Trong lĩnh vực nghiên cứu về lý thuyết chất rắn, các nhà khoa học của Việt Nam và thế giới luôn coi GS.VS Nguyễn Văn Hiệu là người anh cả và là chuyên gia hàng đầu của lĩnh vực này. Với những thành quả trong nghiên cứu khoa học mang tính vượt trội, Nguyễn Văn Hiệu được bầu là Viện sĩ Viện Hàn lâm Khoa học Liên Xô năm 1982 và năm 1986, ông vinh dự được trao tặng Giải thưởng Lênin về Khoa học kỹ thuật.

Với các công trình nghiên cứu xuất sắc của mình, Viện sĩ Nguyễn Văn Hiệu vinh dự được trao tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về Khoa học Công nghệ, năm 1996. Đây là những phần thưởng cao quý nhất trao tặng cho nhà khoa học có những đóng góp to lớn cho sự nghiệp nghiên cứu khoa học công nghệ của Liên Xô và Việt Nam.

Năm 1969, ông Nguyễn Văn Hiệu trở về Việt Nam. Lúc này, Chính phủ đang chủ trương thành lập một số viện nghiên cứu khoa học. GS. Nguyễn Văn Hiệu được Thủ tướng Phạm Văn Đồng tin tưởng, trực tiếp giao nhiệm vụ làm Viện trưởng Viện Vật lý. Ông là Viện trưởng trẻ tuổi nhất trong lịch sử khoa học Việt Nam.

GS.VS Nguyễn Văn Hiệu nhớ ngày đó, các cán bộ của Viện Vật lý đã không quản ngại khó khăn, gian khổ đã cùng ông ngược lên Phú Thọ mua tre, nứa để dựng trụ sở rồi trộn bùn với rơm để trát tường. Ngay sau khi hoàn thiện trụ sở, cả Viện Vật lý đã hân hoan chào đón Thủ tướng Phạm Văn Đồng về thăm.

GS.VS Nguyễn Văn Hiệu (thứ hai từ trái sang) cùng cố Thủ tướng Võ Văn Kiệt khảo sát tại Đồng bằng sông Cửu Long cho công trình thoát lũ ra biển. 

Năm 1999, ông nhận lời mời đặc biệt của Giám đốc Đại học Quốc gia Hà Nội GS.VS Nguyễn Văn Đạo về làm việc tại ĐHQGHN. Là một người gắn bó và trưởng thành cùng với sự phát triển của nền khoa học và giáo dục Việt Nam, GS.VS Nguyễn Văn Hiệu luôn quan tâm đặc biệt đến sự nghiệp giáo dục và việc đào tạo thế hệ trẻ. Ông cũng là một trong những người đi tiên phong trong việc nhìn nhận cần có cải cách tiền lương cho ngành giáo dục.

GS.VS Nguyễn Văn Hiệu là ủy viên Trung ương Đảng các khóa V, VI, VII, VIII và là đại biểu Quốc hội nhiều khóa. Trong cương vị một người thầy, GS.VS Nguyễn Văn Hiệu có một mong muốn thật giản dị nhưng rất thiết thực với đời sống: "Làm sao giảng dạy được cho các học trò của mình: nếu là kỹ sư trong nhà máy thì làm việc thật tốt, nếu là nhà khoa học thì có nhiều phát minh, nếu là thầy giáo thi giảng bài thật hấp dẫn và truyền thụ được nhiều kiến thức cho học trò…". (Ảnh: Bùi Tuấn).

GS.VS Nguyễn Văn Hiệu và Nhà báo Phạm Huy Hoàn, nguyên Tổng Biên tập Báo Dân trí tặng hoa và trao Giải thưởng cuộc thi "Nhân tài Đất Việt" tới 2 nhà khoa học Vật lý xuất sắc của Việt Nam năm 2009. Chia sẻ tại cuộc thi Nhân tài Đất việt, GS.VS Nguyễn Văn Hiệu đã từng nói: "Băn khoăn lớn nhất của tôi là bên cạnh những tài năng trẻ tuổi, đạt được những giải thưởng cao thì đất nước ta còn nhiều lắm nhân tài đang ẩn danh, còn nhiều lắm những nhà khoa học hàng chục năm miệt mài trong các phòng thí nghiệm và chỉ thỉnh thoảng mới có một vài người trong số họ được biết đến, được tôn vinh".

GS.TS Nguyễn Hữu Đức, nguyên hiệu trưởng trường ĐH Công nghệ, nguyên Phó Giám đốc ĐH QGHN, học trò của GS.VS Nguyễn Văn Hiệu chia sẻ: "Tôi vinh dự được học và làm việc với thầy. Mỗi khi nghe thầy giảng, chúng tôi như được tiếp thêm sức mạnh, nhiệt huyết và đam mê với ngành vật lý với công việc nghiên cứu của mình. Thầy Hiệu là người sáng lập, đặt nền móng xây dựng trường ĐH Công nghệ - ĐHQGHN. Suốt những năm qua, tập thể cán bộ, giảng viên và sinh viên của trường vẫn luôn khắc ghi hình ảnh vị giáo sư tóc đã bạc luôn say sưa trong các bài giảng, thân tình cởi mở và thẳng thắn trong đời sống thường nhật với tất cả mọi người".

GS.TS Nguyễn Hữu Đức chia sẻ và bày tỏ lòng tri ân với người thầy của mình: "Khi làm hiệu trưởng trường ĐH Công nghệ, GS.VS Nguyễn Văn Hiệu đã trên 60 tuổi vì là trường hợp đặc biệt nên ông được Thủ tướng cho phép. Tuy nhiên, sau 6 tháng lãnh đạo, ông đã báo cáo lãnh đạo ĐHQGHN xin thôi không làm hiệu trưởng và giao trọng trách đó cho tôi, khi đó tôi làm Phó hiệu trưởng nhà trường. Mãi sau này, chúng tôi mới biết hành động này của thầy và càng cảm phục thầy hơn".

Giám đốc ĐHQGHN Nguyễn Kim Sơn tặng hoa chúc mừng sinh nhật lần thứ 80 GS.VS Nguyễn Văn Hiệu (năm 2018). Giám đốc Nguyễn Kim Sơn đã bày tỏ sự cảm ơn đặc biệt đến GS.VS Nguyễn Văn Hiệu đối với những đóng góp của Giáo sư đối với nền khoa học và công nghệ Việt Nam nói chung và ĐHQGHN nói riêng. GS.VS Nguyễn Văn Hiệu là một nhà quản lý có tầm nhìn chiến lược, người dành cả cuộc đời cho sự nghiệp nghiên cứu khoa học, luôn đau đáu trăn trở tìm giải pháp cho sự tiến bộ của nền khoa học nước nhà, một nhà khoa học đầu ngành của Việt Nam, đặc biệt là trong lĩnh vực vật lý và khoa học vật liệu. GS.VS Nguyễn Văn Hiệu được ví như một tượng đài khoa học thuộc thế hệ các nhà khoa học đầu đàn của nền khoa học Việt Nam mới.

Các thế hệ lãnh đạo Trường ĐH Công nghệ chúc mừng GS.VS Nguyễn Văn Hiệu tròn 80 tuổi vào năm 2018.

Ảnh tư liệu : GS.TS Nguyễn Hữu Đức và Bùi Tuấn