Đằng sau vụ Trường ĐH Tôn Đức Thắng kiện GS Nguyễn Đăng Hưng…

Để tìm hiểu rõ căn nguyên của vấn đề, chủ thể sáng lập, quyền sở hữu, quyền bổ nhiệm… và các hoạt động thông thường của một tạp chí khoa học quốc tế như APJCEN, PV Dân trí đã có cuộc trao đổi với Giáo sư Nguyễn Văn Tuấn (chuyên gia cao cấp tại Viện nghiên cứu Y khoa Garvan và là giáo sư của Trường ĐH New South Wales, Úc).

Giáo sư có thể cho biết việc thành lập tạp chí khoa học quốc tế diễn ra như thế nào?

Giáo sư Nguyễn Văn Tuấn: Việc thành lập tạp chí khoa học bắt đầu từ một trường, hiệp hội khoa học hoặc cá nhân nhà khoa học. Như trước đây, khi Hội Đo lường xương muốn có một “cơ quan ngôn luận”, họ thành lập một uỷ ban và uỷ ban có nhiệm vụ soạn đề án, tìm nhà xuất bản. Uỷ ban đề cử một Tổng biên tập (TBT) và các nhân sự hành chính chủ chốt để cùng với NXB quản lí tạp chí. Sau đó, Ban biên tập (BBT) được hình thành và kêu gọi các đồng nghiệp đóng góp bài vở.

Khi tạp chí hoạt động được vài năm và ổn định, thì có thể làm đơn xin vào các thư mục như Thomson ISI. Các tiêu chuẩn mà ISI xét duyệt là tạp chí có BBT quốc tế, công bố bài vở đều đặn, bài công bố có người trích dẫn… thì họ đồng ý cho vào danh mục. Trường hợp tạp chí JCD mà tôi đề cập trên, chúng tôi phải cần đến 2 năm mới đáp ứng các tiêu chuẩn để được “kết nạp” vào ISI.

Như vậy, tạp chí khoa học quốc tế thì ai đứng vai trò chủ quản? Có ý kiến cho rằng NXB là chủ sở hữu tạp chí, Giáo sư thấy đúng không? 

Tôi có thể nói ngay rằng NXB không nhất thiết phải là “chủ sở hữu” tạp chí. Khái niệm “chủ quản” trong tạp chí khoa học có lẽ không như báo chí phổ thông. Trong xuất bản khoa học có hai loại quản lí: quản lí khoa học thì do cơ quan chủ quản phụ trách, quản lí hành chính, tài chính là nhiệm vụ của NXB.

Chủ quản của tạp chí khoa học khá phong phú, nhưng thông thường, các hiệp hội chuyên môn đóng vai trò chủ quản và sở hữu tạp chí khoa học. Ví dụ như Journal of Applied Mechanics là của Hội kĩ sư cơ khí Mỹ, hay Journal of Bone and Mineral Research là của Hội loãng xương Mỹ, JAMA là của Hội Y học Mỹ, BMJ là của Hội Y học Anh... Trong những trường hợp này, NXB không phải là chủ của tạp chí, mà chỉ xuất bản thay mặt hội.

Cũng có khi trường đại học là cơ quan chủ quản. Chẳng hạn như Journal of Fluid Mechanics là xuất phát từ Bộ môn Toán lí thuyết và ứng dụng của Đại học Cambridge. Ngoài ra, có khi tạp chí là của NXB. Chẳng hạn như khi NXB BiomedCentral (BMC) họ cũng lập ra một nhóm tạp chí (mà sau này Springer mua lại), thì chủ quản chính là NXB.

Với tạp chí APJCEN, theo thông lệ quốc tế thì ĐH Tôn Đức Thắng có phải là nhà sáng lập và có quyền sở hữu hay không?

Tôi không am hiểu quá trình thành lập APJCEN và mối liên hệ giữa ĐH Tôn Đức Thắng với APJCEN nên không thể bình luận được.

Quay lại tạp chí khoa học, một giáo sư nói rằng“Vị trí tổng biên tập không phải vấn đề của trường đại học”. Xin hỏi Giáo sư là ai bổ nhiệm TBT, có phải BBT bầu ra? 

Không, BBT không bầu ra TBT. Nếu cơ quan chủ quản là trường đại học hay hiệp hội chuyên môn thì trường/hiệp hội có thể chỉ định TBT khi tạp chí mới thành lập. Nhưng khi tạp chí đã đi vào ổn định, thì việc bổ nhiệm các TBT kế tiếp thông qua xét tuyển, phỏng vấn là do Uỷ ban Xuất bản của Hội phụ trách.

Một giáo sư Pháp cho rằng NXB bổ nhiệm TBT. Kinh nghiệm của Giáo sư ra sao?

Như nói trên, nếu hiệp hội là chủ quản thì NXB không có quyền gì trong việc bổ nhiệm TBT. Điều này tôi biết rất rõ vì tôi từng phục vụ trong uỷ ban xuất bản của ASBMR và ASBMS và từng tham gia phỏng vấn ứng viên. Việc bổ nhiệm TBT phải do một ủy ban xuất bản của hiệp hội phụ trách. Còn đối với các tạp chí do NXB làm chủ quản thì tôi không biết họ bổ nhiệm TBT như thế nào.

Như vậy TBT phải là một nhà khoa học số 1 trong ngành?

Hoàn toàn không. TBT là các nhà khoa học có uy tín trong ngành và có kinh nghiệm trong xuất bản khoa học, chứ không hẳn phải có giải Nobel hay là “cây đa cây đề” trong ngành. Nhiều nhà khoa học lừng danh trong ngành không muốn làm TBT tạp chí khoa học, bởi vì chức vụ đó đòi hỏi thời gian dành cho tạp chí rất nhiều.

Còn BBT cũng do hội bổ nhiệm? Họ có hưởng lương không?

BBT không phải do hội bổ nhiệm. Việc thành lập BBT giống như thành lập nội các. TBT là người sẽ mời đồng nghiệp tham gia BBT. Cùng với Uỷ ban Xuất bản, TBT sẽ chỉ định một vài người làm phó biên tập. Thông thường, người được mời tham gia BBT là người quen trong chuyên ngành. Thành viên của BBT thay đổi mỗi khi tạp chí thay TBT. Thành viên BBT làm việc hoàn toàn thiện nguyện và không có lương.

Vai trò của NXB đối với một tạp chí khoa học là gì?

Các NXB lớn như John Wiley, Elsevier, Springer, họ có hàng ngàn tạp chí đủ loại chuyên ngành khoa học. NXB là một doanh nghiệp và cũng như bất cứ doanh nghiệp nào, họ quan tâm đầu tiên đến thị trường và lợi nhuận. Nếu tạp chí do hiệp hội chuyên môn làm chủ quản thì hội có nhiệm vụ quản lí nội dung khoa học và BBT, còn NXB có nhiệm vụ hậu cần như in ấn, xác định giá cả, quản lí tài chính... Mỗi năm chúng tôi họp BBT thì có đại diện NXB báo cáo những vấn đề tôi vừa đề cập.

Đăng bài trả bao nhiêu tiền? Khác biệt gì giữa Open Access hay tạp chí in?

Ấn phí thì còn tuỳ thuộc vào tạp chí in hay tạp chí trực tuyến (online). Cũng cần nói thêm là ngay cả tạp chí in thì ngày nay cũng đều có phiên bản online. Trong ngành y, họ tính ấn phí trên số trang và hình ảnh có màu hay không. Nếu hình ảnh là trắng đen, thì ấn phí cho mỗi trang là 70 đến 100 USD, tùy theo tạp chí. Do đó, một bài báo trung bình có 6 trang thì tiền ấn phí có thể từ 400 đến 600 USD.

Còn tạp chí Mở (OA) thì còn tuỳ thuộc vào OA Xanh hay OA Vàng. Tạp chí OA Xanh không có bình duyệt và nó như là cái kho bài vở, nên không có ấn phí. Nhưng tạp chí OA Vàng thì có bình duyệt nghiêm chỉnh và ấn phí có thể dao động từ 1500-2000 USD mỗi bài. Ở đây, tôi chỉ nói các tạp chí OA nghiêm chỉnh, chứ không phải các tạp chí OA dỏm đang tràn lan trên mạng và làm ô nhiễm hoạt động khoa học. 

Tuy nhiên, một số tạp chí và NXB có chính sách miễn phí cho các nước nghèo. “Nước nghèo” được định nghĩa theo Liên hiệp quốc. Chẳng hạn như Springer có chính sách miễn ấn phí cho các nước như Việt Nam.

Giáo sư đánh giá sự sống còn của một tạp chí mới như thế nào?

Sự tồn tại của một tạp chí mới lúc nào cũng là một thách thức lớn. Có nhiều tạp chí ra đời, nhưng chỉ tồn tại vài năm thì phải đóng cửa, nhưng cũng có tạp chí phát triển thành các diễn đàn nổi tiếng trong chuyên ngành. Lúc chúng tôi sáng lập JCD, chúng tôi ý thức rất rõ rằng những công trình có chất lượng cao tác giả sẽ không gửi cho tạp chí chúng tôi vì tác giả nào cũng muốn công bố trên các tạp chí có hệ số ảnh hưởng cao. Điều đó có nghĩa là tạp chí mới phải chấp nhận công bố các công trình kém chất lượng. Nhưng nếu tiếp tục như thế thì tạp chí sẽ khó tồn tại vì chẳng ai trích dẫn, nên chúng tôi phải vận động thành viên BBT gửi bài tốt cho tạp chí và phải mất hai năm mới nâng cao chất lượng được.

Giáo sư có ý kiến gì về vụ kiện của ĐH Tôn Đức Thắng đối với GS Nguyễn Đăng Hưng?

Tôi thấy vụ việc xảy ra là đáng tiếc. Vì vấn đề chưa được toà án phân xử nên tôi không có ý kiến gì.