Kỳ 2: Làng đúc đồng Phước Kiều

Hơn 400 năm đỏ lửa làng nghề

Làng đúc đồng Phước Kiều nằm ngày thôn Thanh Chiêm, xã Điện Phương, thị xã Điện Bàn, ngay đất chúa Nguyễn Hoàng chọn lập dinh trấn Quảng Nam năm 1602. Thời bấy giờ, những cư dân từ Thanh Hóa theo chân chúa Nguyễn làm nghề rèn đúc binh khí  lập nên làng chú tượng Phước Kiều. Đến thế kỷ 18, quân Tây Sơn đánh ra có nhu cầu rèn đúc vũ khí tại chỗ, lập nên làng tạc tượng Đông Kiều gần đó. Đến thời vua Minh Mạng, năm 1832, vua cho nhập hai làng này thành một lấy xã hiệu Phước Kiều, từ đó làng có tên làng đúc đồng Phước Kiều mà trải bao vật đổi sao dời, những truyền nhân của làng vẫn còn giữ lửa làng nghề truyền thống đến ngày nay.

Theo ghi chép trong Việt Nam gia phả và cũng là lời của các vị cao nhân trong làng, thì ông tổ nghề đúc đồng ở Phước Kiều là Dương Không Lộ, vốn là người ở châu Thất Truyền, phủ Tường Khánh, tỉnh Lạng Sơn, khi bôn ba làm ăn đã đã đặt chân đến phủ Điện Bàn - chính là nơi chúa Nguyễn lập dinh trấn Thanh Chiêm đã khai khẩn đất hoang làm nghề đúc đồng. Ngày nay, nhiều nhà nghề ở làng đúc đồng Phước Kiều đều là con cháu nhà họ Dương. Xong câu chuyện tổ nghề làng đúc đồng Phước Kiều ngay ở địa phương cho đến nay vẫn còn nhiều tranh cãi bởi có nhiều tộc họ có truyền nhân theo nghề này ở làng.

Làng đúc đồng Phước Kiều thưở sơ khai chủ yếu rèn đúc binh khí, súng đạn, và những vật phẩm phục vụ cho các sinh hoạt lễ nghi, thờ cúng như đèn thờ, chuông, chiêng và một số đồ dùng trong sinh hoạt hàng ngày. Ngay dưới thời các chúa Nguyễn, những nghệ nhân của làng đã được triều đình gọi ra Phú Xuân để đúc đỉnh, vạc, súng và cả ấn tín. Đã từng có nhiều nghệ nhân của làng nghề được phong “Cửu phẩm đội trưởng” như cụ Cửu Thuyên (Dương Ngọc Thuyên), Xã Mãi (Trần Tạo), xã Diêm (Trần Diêm), Cửu Thìn (Trần Văn Niên). Những sản phẩm của làng nghề có đường nét chạm khắc tinh xảo, đặc biệt là bí quyết gia truyền pha hợp kim riêng như đồng đỏ, đồng thau (đồng pha thiếc), đồng xanh (đồng pha kẽm), đồng thòa (đồng pha vàng)...

Trong quá trình hình thành và phát triển của làng đúc đồng Phước Kiều sẽ rất thiếu sót nếu không kể đến sản phẩm của làng là cồng, chiêng. Kết hợp với bí quyết pha hợp kim trong chế tác sản phẩm đồng, nhiều nghệ nhân ở làng đặc biệt có kỹ năng thẩm âm. Đôi tai tinh nhạy, sự am hiểu và cả kinh nghiệm giúp cho các nghệ nhân làng nghề tạo ra những sản phẩm cồng chiêng phù hợp với từng vùng dân tộc thiểu số ở khắp vùng Miền Trung và Tây Nguyên. “Hồn vía” của lễ hội văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên chính là âm thanh những sản phẩm của các nghệ nhân làng đúc đồng Phước Kiều vang trong không gian khoáng đạt, huyền bí của núi rừng.

Thăng trầm làng nghề và sự hồi sinh nhờ du lịch

Làng nghề hơn 400 năm tuổi này đã từng có một thời gian dài mai một, tưởng như nghề truyền thống của làng sẽ phải lụi tàn khi mà số nhà nghề còn giữ lửa chỉ còn đếm trên đầu ngón tay. Chính sự phát triển du lịch ở Quảng Nam mà lợi thế là điểm đến có hai di sản thế giới (phố cổ Hội An và Thánh địa Mỹ Sơn), đã tạo đà cho làng nghề truyền thống trở mình hồi sinh trong vài năm trở lại đây khi mà có nhiều dự án phát triển làng đúc đồng Phước Kiều gắn liền với phát triển du lịch và các lễ hội văn hóa ở địa phương.

Cùng với đó, chính các nhà nghề đã tìm thêm những hướng đi mới để có đầu ra cho sản phẩm đồng Phước Kiều. Trong hai năm 2014, 2015 các nghệ nhân làng nghề đã nghiên cứu chế tác thành công các bộ sản phẩm mới như nồi lư đồng, đồng hồ nước, bộ tượng đúc các vị thần biểu tượng cho các cung hoàng đạo theo huyền thoại Hy Lạp như Ma kết, Nhân Mã, Song Ngư, Bạch Dương... với kỳ vọng không chỉ tạo ra các sản phẩm phục vụ cho đời sống sinh hoạt, văn hóa mà còn tạo ra các sản phẩm lưu niệm mang thương hiệu đồng Phước Kiều trứ danh hơn 400 năm từ thời dinh trấn Thanh Chiêm hấp dẫn du khách khắp nơi.

Hiện nay ở làng nghề đúc đồng Phước Kiều còn khoảng gần 30 nhà nghề với hơn 100 nghệ nhân, thợ làng nghề. Du khách ghé qua làng không chỉ thưởng lãm các sản phẩm tinh hoa của làng nghề truyền thống lâu đời ở xứ Quảng mà còn có thể tận mắt xem và trải nghiệm các công đoạn chế tác sản phẩm đồng Phước Kiều khi nhà nghề đỏ lửa.

Khánh Hiền