“Bản Pơ Mu” ở Sơn La - các đại gia cũng phải thèm

Hàng nghìn ngôi nhà làm từ gỗ Pơ Mu

Ông Lò Văn Quạn – Chủ tịch UBND xã Ngọc Chiến giới thiệu rằng: “Đi khắp đất nước Việt Nam, chỉ ở Ngọc Chiến mới có những ngôi nhà sàn gỗ Pơ Mu đẹp đến thế. Từ gỗ làm nhà, đến các cột kèo, cầu thang, cửa chính, cửa sổ và ngói lợp cũng làm từ loại gỗ quý này. Thậm chí nói không ngoa, có thời củi đun trong bếp cũng toàn bằng Pơ Mu cả”.

Để kiểm chứng lời ông Quạn, chúng tôi đi khắp xã Ngọc Chiến và quả thật rất khó tìm thấy ở đây một ngôi nhà nào không được làm từ gỗ Pơ Mu. Từ nhà dân đến trường học, nhà văn hóa đều được chọn nguyên liệu từ loài gỗ quý giá này, thậm chí đến máng nước, cầu treo cũng được người dân dùng gỗ Pơ Mu một cách phổ biến.

Dọc con đường nối từ Ngọc Chiến sang huyện Mù Cang Chải (Yên Bái), những ngôi nhà sàn gỗ Pơ Mu nổi bật bên những đồi đất gan gà, có những ngôi nhà mới hoàn thành còn thơm phưng phức, ánh lên màu vàng của sơn vecni. Lại có những ngôi nhà sàn cổ kính, gỗ nhuộm màu thời gian đã xám sẫm đôi chỗ rêu phong phủ kín những mảng gỗ trăm năm cát cứ ở “thánh địa” Pơ Mu này.

Ông Lò Văn Quạn sau một hồi làm hướng dẫn viên, quay sang bảo: “Ngọc Chiến có hơn chục bản thì tất thảy đều được gọi là “bản Pơ Mu”, hàng nghìn nóc nhà cũng bằng Pơ Mu nên người ta gọi đây là “thánh địa” Pơ Mu. Mỗi tội là bây giờ rừng đang cạn gỗ nên để có được một ngôi nhà Pơ Mu đúng nghĩa cũng rất khó”.

“Nhập thần” cho gỗ quý

Theo ông Lò Văn Quạn, “thánh địa” gỗ Pơ Mu là địa bàn sinh sống của 3 dân tộc Thái, Mông và La Ha. Trong đó, người Thái chiếm đa số và cũng là dân tộc có truyền thống làm nhà sàn bằng gỗ Pơ Mu độc nhất vô nhị ở Việt Nam.

Chúng tôi vòng đường núi đến cuối bản Phia Ngái, gia đình anh Quàng Văn Tiên đang có đại sự dựng nhà sàn. Dùng tay áo quệt ngang mặt lau mồ hôi nhễ nhại, anh Tiên cho hay: “Làm được một cái nhà sàn thì dễ thôi, nhưng làm bằng gỗ Pơ Mu thì khó đấy. Tôi phải tích gỗ 3 năm ròng mới đủ số lượng dựng một cái nhà sàn nhỏ. Làm nhà sàn thì đơn giản, chỉ một tuần là xong nhưng tôi làm cầu kỳ nên phải mời thợ giỏi về đục đẽo nên chắc phải kéo dài đến ba tuần mới hoàn thành”.

Theo anh Tiên, gỗ Pơ Mu ở rừng Ngọc Chiến khá đa dạng. Tuy nhiên phải chọn loại gỗ đủ độ tuổi thì ngôi nhà mới vững chắc. Kinh nghiệm của người dân Ngọc Chiến là không bao giờ chặt gỗ khi vỏ có màu xanh ánh nâu hoặc xám vì khi ấy Pơ Mu còn non. Những cây Pơ Mu được dân bản chọn lựa là gỗ già khi trên vỏ có các vết nứt theo chiều dọc, có mùi thơm, lá sắp xếp trong các hệ thống cành nhánh nhỏ bằng phẳng, với các nhánh cây nhỏ nằm trên một mặt phẳng.

Gỗ được chuyển về theo nhiều cách, nhưng hầu hết người dân dùng trâu kéo gỗ từ trong rừng ra. Vì địa thế rừng Ngọc Chiến khá phức tạp nên chỉ có trâu khỏe mới đủ sức kéo những cây gỗ lớn ra khỏi những cánh rừng rậm rạp.

Khi đủ gỗ, gia chủ sẽ chọn ngày lành mời thầy Mo đến làm lễ cúng ma tổ (tổ tiên – PV). Đặc biệt, gia chủ phải nhớ gốc và ngọn cây gỗ, không để ngọn cắm xuống đất theo quan niệm kiêng kỵ của dân gian. Vì thế, khi làm lễ thầy Mo phải hỏi gia chủ một cách kỹ càng để “làm phép nhập thần” cho gỗ.

Đại gia về bản săn nhà cổ

Có thể nói “thánh địa” gỗ Pơ Mu Ngọc Chiến là nơi quy tụ được những ngôi nhà sàn cổ kính độc đáo và quý hiếm nhất hiện nay. Hàng nghìn ngôi nhà cổ đủ kích cỡ chênh vênh bên sườn núi thách thức thời gian, gió bão khắc nghiệt.

Ông Quàng Văn Toàn – Trưởng bản Khua Vai cho hay: “Nhiều đại gia ở Hà Nội đánh xe hơi lên tận nơi để chọn nhà sàn và trả giá đến tiền tỷ nhưng rất hiếm khi có ai đó ở Ngọc Chiến đồng ý bán. Đơn giản, vì nếu bán đi thì sẽ chẳng còn gì để ở”.

Còn ông Lò Văn Quạn thì nói vui: “Tính ra ở Ngọc Chiến thì cả bản là đại gia. Nhà Pơ Mu cổ kính giá trị nhất cũng vài tỷ đồng, còn loại nho nhỏ thì cũng vài trăm triệu đồng. Dân bản ở đây tuy nghèo thật nhưng không ai quy nhà ra tiền”.

Theo tính toán của ông Quạn, để làm được một ngôi nhà sàn đúng nghĩa thì cần ít nhất 15m3 gỗ Pơ Mu. Ngôi nhà sẽ có đủ 34 cột vuông và 2 cầu thang. Một ngôi nhà sàn cổ phải đủ 5 gian và được lợp bằng lá Gianh hoặc gỗ Pơ Mu. Loại gỗ này lợp rất chắc chắn và chống nhiệt tốt. Tuy nhiên, hiện nay nhiều ngôi nhà sàn hiện đại được cách tân xây bằng tường vôi phía dưới và lợp tôn bên trên.

Mỗi viên “ngói” lợp nhà sàn được xẻ từ gỗ Pơ Mu rộng 50cm và dài 1m đan lồng lên nhau. Các hoa văn họa tiết ở cột kèo được thiết kế khá tinh vi hình rồng phượng hoặc hoa lá. Theo ông Quạn, ngôi nhà sàn Pơ Mu có thể sau 100 năm mới phải trùng tu lại.

“Trữ lượng gỗ rừng hiện còn của Ngọc Chiến và một số xã lân cận trên 15.000ha. Trong đó, gỗ quý hiếm như Pơ Mu là chủ yếu, còn lại là thông, dổi. Vì nhu cầu làm nhà bằng gỗ Pơ Mu của bà con là truyền thống nên việc xử lý những hộ dân khai thác gỗ là không đơn giản”, ông Sòi Ngọc Dũng – Hạt trưởng Hạt Kiểm lâm tỉnh Sơn La cho biết.

Theo Kiều Trang – Hưng Tiến

An ninh thủ đô