Phan Thanh Giản: Yêu nước nhưng bất lực

Không thể phủ nhận, Phan Thanh Giản là người đáng ngưỡng mộ. Ông là một trong những tiến sĩ khoa cử đầu tiên của đất Nam Kỳ. Ông làm quan ba triều: Minh Mạng, Thiệu Trị, Tự Đức và là vị quan rất liêm khiết. Tôi đã về nhà ông và thấy rõ điều đó.

Nhưng tôi cũng luôn nói với học trò của tôi rằng: đó là nhân vật bi kịch và đó là bi kịch suốt đời. Ông Phan Thanh Giản đã có lỗi với đất nước và không thể có lý lẽ gì để biện minh cho điều đó. Mực đen giấy trắng ở đấy, Phan Thanh Giản, Lâm Lê Hiệp cùng ký vào bản hòa ước 1862 dâng ba tỉnh miền Đông Nam Kỳ cho Pháp. Ai có thể rửa tội cho các ông ấy đây?

Tiếp đến, ông đã đầu hàng giặc khi chúng đánh tỉnh Vĩnh Long, không những đầu hàng nộp thành cho giặc mà ông còn viết thư bảo quan tổng đốc ở mấy thành khác dâng thành cho giặc. Ba tỉnh miền Tây mất đi mà giặc Pháp không tốn một viên đạn, không mất một người lính. Tội đó, sao có thể rửa được!

Có ý kiến cho rằng trong hoàn cảnh lịch sử như thế, ông Phan Thanh Giản không có cách nào khác và do đó, phần nào minh oan cho cái tội của ông. Nhưng tôi thì nghĩ khác.

Hoàn cảnh như thế thì chỉ có cách đánh giặc chứ sao lại nói rằng không có cách nào khác. Ông và triều Nguyễn hòa hoãn nhưng cuối cùng trượt dài trên đầu hàng, hết hiệp ước này đến hiệp ước khác và hiệp ước 1862 mà Phan Thanh Giản đã ký là sự mở đầu đưa đất nước vào vòng nô lệ thực dân. Mọi lý lẽ, biện minh đều phải dựa trên cơ sở: điều đó lợi hay thiệt cho đất nước, dân tộc. Công minh là ở chỗ: nên xét rạch ròi công là công, tội là tội, phải sòng phẳng.

Thời gian vừa qua tôi thấy có xu hướng thanh minh một cách hơi thái quá những nhân vật lịch sử vốn gây tranh cãi trong lịch sử. Cách nhìn nhận công minh của lịch sử, của thời gian không phải là hạ bớt hay xóa nhòa “tội” mà đề cao một cách thái quá “công”. Không thể từ “cái công” đó mà không còn bao giờ đề cập tới “cái tội” của cụ.

Xưa thì chúng ta nhấn mạnh nhiều về tội của Phan Thanh Giản vì thời điểm lịch sử khi đó, mục đích tối cao là thống nhất đất nước. Điều này cũng là một phần cuộc chuẩn bị tư tưởng cho một dân tộc ra trận. Tôi cho rằng, đất nước nào, dân tộc nào cũng như thế khi đứng trước họa ngoại xâm.

Thời điểm hiện nay tạo điều kiện cho chúng ta có cái nhìn bớt khắt khe hơn, công tâm hơn nhưng: công là công, tội là tội, không thể đánh trộn được. Do đó, càng không thể có thái độ đắn đo khi nói về nhân vật lịch sử này.

----------------------

LTS Dân trí - Công cuộc đổi mới không chỉ có ý nghĩa trong đường lối, chính sách về kinh tế, văn hóa... mà còn trong cả cách đánh giá khách quan, khoa học một số nhân vật từng gây tranh cãi trong lịch sử. Tiến sĩ Phan Thanh Giản là một người trong số đó. Thời gian vừa qua, Viện Sử học Việt Nam đã tổ chức nhiều cuộc hội thảo khoa học về nhân vật này, nhiều ý kiến đánh giá được nhìn nhận là công tâm, khoan dung hơn mà các nhà sử học đưa ra không phải không còn những ý kiến trái ngược.

Chúng tôi rất mong nhận được những ý kiến xung quanh nhân vật chứa nhiều mâu thuẫn và bi kịch trong một giai đoạn lịch sử nhiều biến động này của dân tộc Việt Nam.