Cảng 150 tuổi ở Hải Phòng sắp hoàn thành sứ mệnh lịch sử

Xây dựng cảng từ vùng bùn lầy

Thời phong kiến, Hải Phòng chỉ là bãi lầy với vài làng chài nhỏ thuộc tỉnh Hải Dương. Khu vực xây dựng cảng nằm ven sông Cấm, rộng khoảng 500m, cách cửa biển hơn 10km, ngập trong bùn, phù sa bồi lắng.

Quan chức và chuyên gia hàng hải của Pháp đánh giá nơi đây có thể đặt quân cảng để kiểm soát đồng bằng Bắc Kỳ qua hệ thống sông ngòi, kênh rạch và mở ra con đường thủy lên vùng Vân Nam nhiều tiềm năng kinh tế của Trung Quốc.

Ý đồ này được triển khai từ năm 1874, khi nhà Nguyễn ký hiệp ước nhượng 5 mẫu đất cho Pháp đặt sở thuế quan và tòa lãnh sự ở Hải Phòng.

Hình ảnh cảng Hải Phòng năm 1888 sau khi Pháp xây 6 kho hàng và 3 cầu dẫn (bìa trái, nguồn: haiphongport) và cảng Hoàng Diệu hiện tại (Ảnh: Nguyễn Dương).

Theo tư liệu lịch sử, để xây bến cảng, người Pháp đầu tiên xây cầu tàu dài 250m cùng 6 nhà kho lớn nên người dân vẫn gọi là bến Sáu Kho. Đến năm 1902, cầu tàu được mở rộng lên 750m với 40.000m2 kho và 15.000m2 bãi lộ thiên.

Những năm đầu thế kỷ 20, cảng tương đối hoàn chỉnh với 280m cầu nổi và 600m cầu sắt, hệ thống cẩu trục quy mô. Đường sắt vào tận bến cảng để tiếp nhận hàng hóa. Cho tới nay, Hải Phòng là cảng duy nhất có đường sắt tiếp cận bến tàu. Khả năng bốc dỡ hàng hóa của cảng tăng từ 8.000 lên 50.000 tấn/tháng vào năm 1939.

Các mặt hàng chính xuất khẩu qua cảng là gạo, than, xi măng, nông sản, gỗ quý từ Lào, gia cầm của các tỉnh đồng bằng. Đa số hàng hóa từ Hải Phòng đi Hồng Kông (Trung Quốc). Mặt hàng nhập khẩu chủ yếu là máy móc, xe cộ, rượu, xà phòng, bột mì và linh kiện đường sắt

Sự ra đời của cảng thu hút lao động và người dân từ vùng khác đến làm ăn, sinh sống. Hải Phòng dần trở thành đô thị lớn thứ hai sau Hà Nội, dân số năm 1902 là 25.000, tăng 4 lần vào năm 1935. Dân số Hải Phòng thời kỳ này đại đa số là công nhân, người lao động.

70 năm dưới thời Pháp thuộc, Cảng Hải Phòng đã phát triển trở thành thương cảng lớn của miền Bắc. Đây cũng là cái nôi của phong trào cách mạng, đầu mối giao thông liên lạc giữa cách mạng Việt Nam với thế giới.

Cảng duy nhất tiếp nhận viện trợ

Ngày 13/5/1955, thành phố Hải Phòng được giải phóng, Cảng được Bộ Giao thông Công chính tiếp quản trong bối cảnh kho hàng trống, cầu kè hư hỏng, nhiều máy móc, tài liệu bị mang đi. Luồng lạch của cảng lúc này cạn, có nhiều chướng ngại vật.

Nhiệm vụ khôi phục Cảng Hải Phòng được gấp rút triển khai. Cảng thành lập lại đoàn bốc vác; tổ chức đi đo độ sâu luồng lạch khi chưa thể nạo vét, vớt chướng ngại vật; tìm đường đi cho tàu từ biển vào cảng, sửa chữa hệ thống đèn.

Để kịp đón hai tàu trọng tải 1.000DWT và 7.000DWT chở đồng bào bị cưỡng ép di cư đấu tranh đòi trở lại quê hương vào ngày 20/5/1955, hải đồ luồng dẫn vào cảng đã hoàn thành.

Kể từ đây, Cảng Hải Phòng chính thức được đánh dấu trên bản đồ hàng hải thế giới là cảng biển của nước Việt Nam Dân chủ Cộng Hòa.

Hình ảnh Cảng Hải Phòng năm 1955, thời điểm được đánh dấu trên bản đồ hàng hải thế giới là cảng biển của nước Việt Nam Dân chủ Cộng Hòa (bìa trái, nguồn: haiphongport) và Cảng Hoàng Diệu hiện nay (Ảnh: Nguyễn Dương).

Đến cuối năm 1955, kế hoạch khôi phục Cảng Hải Phòng hoàn thành, trên 3.000 công nhân thất nghiệp trước đó đã có việc làm. Cảng trở thành đầu mối đường biển duy nhất, lớn nhất cả nước tiếp nhận viện trợ của Liên Xô và khối Warszawa cho Việt Nam với gần 40 triệu tấn hàng.

Trong kháng chiến chống Mỹ, Cảng Hoàng Diệu trở thành mục tiêu bắn phá, phong tỏa của đối phương. Từ năm 1965 đến 1972, máy bay Mỹ 300 lần ném bom cảng, trúng vào tàu của Ba Lan làm 4 thủy thủ hy sinh; thả hàng trăm ngư lôi phong tỏa luồng lạch.

Hoàng Diệu trở thành quân cảng, vừa sản xuất, vừa chiến đấu. Tự vệ cảng được trang bị các loại pháo từ 12,7 ly đến 100 ly, tham gia 343 trận đánh, bắn rơi 4 máy bay.

Có một nghịch lý mà hợp lý trong thời chiến là thành phố tắt đèn, riêng Cảng Hải Phòng vẫn sáng, chỉ khi có báo động mới tắt. Hầu hết xí nghiệp sơ tán, nhiều cơ quan đã dỡ cả nhà xưởng thì cảng lại xây thêm các bến 7, 8 và 9 để nâng công suất.

Đánh bại được âm mưu phong tỏa của đối phương, giữ vững sản xuất, Cảng Hải Phòng được phong tặng danh hiệu Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân.

Trở lại vị thế

Đất nước thống nhất, Cảng Hải Phòng trở lại vị thế thương cảng lớn nhất miền Bắc. Giai đoạn từ 1975 đến 1986, 90% hàng qua cảng tiếp tục đến từ Liên Xô và các nước trong khối xã hội chủ nghĩa.

Hàng hóa qua Cảng Hải Phòng nổi bật là máy móc, linh kiện siêu trường siêu trọng để xây dựng nhà máy thủy điện, nhiệt điện, xi măng. Sản lượng hàng hóa tại cảng lên đến 3,4 triệu tấn, vượt 10% so với công suất thiết kế. Giai đoạn này, Liên Xô cung cấp cho cảng nhiều cẩu trục kirop mà đến nay vẫn đang sử dụng.

Đến năm 1990, do biến động lớn ở Liên Xô và Đông Âu, Cảng Hải Phòng rơi vào giai đoạn khó khăn nhất lịch sử, buộc phải chuyển sang kinh doanh đa dạng, sắp xếp lại tổ chức, tìm kiếm khách hàng mới và triệt để tiết kiệm. Kế hoạch xếp dỡ một tàu container tại cảng từ 2 ngày được rút xuống còn 12-16 giờ.

Cùng với sự chuyển mình của đất nước, Cảng Hải Phòng dần vượt qua giai đoạn này. Từ năm 1995 đến 1997, sản lượng bình quân hàng ngày đạt 11.000 tấn (trước đây chỉ 7.000 tấn). Cảng cũng đầu tư để nâng cấp, mở rộng kho bãi, mua sắm trang thiết bị mới. Năm 2000, những cần trục chân đế sokol hiện đại được đưa về cảng nhằm nâng cao hiệu quả sản xuất.

Cho đến nay, Cảng Hoàng Diệu là một trong 5 cảng của Công ty cổ phần Cảng Hải Phòng, vẫn là đơn vị làm ăn có lãi.

Năm 2024, Cảng Hoàng Diệu đã hoàn thành vượt mức toàn bộ các chỉ tiêu kế hoạch về sản lượng, doanh thu và lợi nhuận. Thu nhập bình quân đầu người của cảng đạt khoảng 27 triệu đồng/người/tháng, sản lượng năm 2024 là 7,6 triệu tấn.

Trong đó, sản lượng hàng hóa thông qua tháng 10 của Cảng Hoàng Diệu là hơn 1 triệu tấn, tăng hơn gấp 2 lần sản lượng bình quân của các tháng.

"Đây là mức sản lượng đạt kỷ lục cao nhất từ trước tới nay tại Cảng Hoàng Diệu. Cảng Hoàng Diệu vẫn giữ được vị trí đứng đầu trong các cảng bách hóa tại khu vực với thị phần trên 80%. Trong đó, tại cảng này 100% mặt hàng sắt thép xuất khẩu tại vùng nước, 90% mặt hàng thiết bị và đặc biệt là toàn bộ dự án xuất hàng pin năng lượng mặt trời đi Bắc Mỹ, Úc do Cảng Hoàng Diệu nắm giữ", đại diện Công ty cổ phần Cảng Hải Phòng cho biết.

Kết thúc sứ mệnh lịch sử

Vài chục năm gần đây, Hải Phòng ngày càng phát triển, phát huy lợi thế biển với 52 bến cảng lớn. Cảng Hoàng Diệu dần lọt thỏm giữa vùng đô thị sầm uất. Để quy hoạch lại đô thị, từ cuối năm 2022, Công ty cổ phần Cảng Hải Phòng nhận quyết định thu hồi diện tích đất khu cảng Hoàng Diệu để thực hiện dự án đầu tư xây dựng cầu Nguyễn Trãi và chỉnh trang đô thị vùng phụ cận.

Trước chủ trương lớn của thành phố, cán bộ, người lao động ở Cảng Hoàng Diệu hoàn toàn đồng thuận, nhưng họ hy vọng thành phố giữ lại một số công trình kỷ niệm. Sự hình thành, phát triển của Cảng Hải Phòng chính là cốt nền hình thành đô thị Hải Phòng, đóng góp lớn vào công cuộc xây dựng, bảo vệ và phát triển của thành phố cũng như đất nước.

Hình ảnh bến cảng, cần cẩu, còi tàu đã in đậm trong tâm trí các thế hệ người dân nơi đây. Nhiều tỉnh, thành phố trên cả nước đã có cảng quy mô lớn, nhưng chỉ Hải Phòng được gọi là thành phố cảng. Biết Cảng Hoàng Diệu đã hết sứ mệnh lịch sử, những cán bộ, người lao động nơi đây rất bồi hồi xúc động.

Ông Nguyễn Văn Tùng, Chủ tịch UBND TP Hải Phòng, cho biết, Hoàng Diệu là cảng lâu đời nhất của Hải Phòng, cái nôi của giai cấp công nhân, giàu truyền thống cách mạng, khi di dời sẽ liên quan tới hàng nghìn lao động và nhiều máy móc thiết bị nên không tránh được khó khăn.

TP Hải Phòng sẽ phân kỳ di chuyển cảng theo tiến độ thi công cầu Nguyễn Trãi và đưa ra phương án phù hợp nhất để bảo đảm sự phát triển của cảng và việc làm, đời sống cho người lao động

Di chuyển thiết bị cẩu tại Cảng Hoàng Diệu 

Để bàn giao mặt bằng phục vụ thi công dự án đầu tư xây dựng cầu Nguyễn Trãi và chỉnh trang đô thị vùng phụ cận, đến nay, Cảng Hoàng Diệu đã hoàn thành việc di chuyển 4 thiết bị cẩu về các bến Cảng Chùa Vẽ và bến 3, 4 Cảng cửa ngõ quốc tế Hải Phòng tại Lạch Huyện. Việc di chuyển thiết bị của Cảng Hoàng Diệu diễn ra an toàn, đúng quy định.

Trước đó, chiều 18/12, UBND TP Hải Phòng tổ chức lễ khởi công dự án đầu tư xây dựng cầu Nguyễn Trãi và chỉnh trang đô thị vùng phụ cận. Đây là công trình giao thông nhóm A, cấp công trình chính cấp đặc biệt, có tổng mức đầu tư hơn 6.200 tỷ đồng.

Cầu Nguyễn Trãi bắc qua sông Cấm có kết cấu vĩnh cửu với chiều dài hơn 1.400m, riêng nhịp giữa rộng 300m, rộng nhất so với các cây cầu trên địa bàn thành phố; trụ tháp của cầu cao 111m tạo nên dáng hình của 2 cánh buồm vươn khơi, thể hiện khát vọng "Vươn ra biển lớn" của thành phố.

Phần nút giao dự án trên kết nối với đường Lê Thánh Tông có kiến trúc hiện đại; mở rộng đường Nguyễn Trãi từ 18m lên 50,5m, kết nối với tuyến đường Lê Hồng Phong và Cảng hàng không quốc tế Cát Bi.

Hình ảnh công nhân tại Cảng Hoàng Diệu lao động sản xuất trong những ngày cuối năm 2024 âm lịch (Ảnh: Nguyễn Dương).

Để thực hiện dự án, Cảng Hoàng Diệu bàn giao mặt bằng khu vực cầu bến, kho bãi trong khu vực dự án và khu vực lân cận. Việc di chuyển thiết bị máy móc của cảng tại các khu vực tiếp theo thực hiện theo tiến độ thi công, chỉnh trang của thành phố vừa để bảo đảm sự ổn định, phát triển của cảng và đời sống, việc làm của người lao động.

Bảo đảm ổn định hoạt động sản xuất, kinh doanh, việc làm người lao động tại Cảng Hoàng Diệu sau khi di dời, năm 2025 Công ty cổ phần Cảng Hải Phòng triển khai việc sáp nhập Cảng Hoàng Diệu và Cảng Chùa Vẽ. Đơn vị này cũng tổ chức các lớp đào tạo nâng cao chất lượng nguồn nhân lực đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ sản xuất kinh doanh, nhất là việc khai thác bến 3,4 tại Lạch Huyện trong quý 1 này.