Nhà báo liệt sĩ hy sinh khi đang làm nhiệm vụ đặc biệt

Ngày giữa tháng 6, dịp kỷ niệm 100 năm Ngày Báo chí cách mạng Việt Nam (21/6/1925-21/6/2025), lần theo con đường đê quanh co dẫn vào xã Tân Mỹ Hà, huyện Hương Sơn, tỉnh Hà Tĩnh, chúng tôi tìm về quê hương của nhà báo, liệt sĩ Trần Kim Xuyến. Ông là một trong những nhà báo đầu tiên đã hy sinh vì sự nghiệp cách mạng trong kháng chiến.

Dùng hơi thở cuối cùng để tỏ lòng trung thành với Tổ quốc

Ngôi nhà thờ tưởng niệm nhà báo, liệt sĩ Trần Kim Xuyến nép mình bên dòng sông Ngàn Phố, giản dị, trang nghiêm, nổi bật giữa sắc xanh của làng quê. Đây không chỉ là nơi ghi dấu cuộc đời của người cầm bút tài hoa, anh dũng mà còn là "địa chỉ đỏ" giáo dục truyền thống, hun đúc lý tưởng cách mạng cho bao thế hệ trẻ.

Trong không gian trầm mặc của nhà thờ tưởng niệm, tấm ảnh đen trắng ghi lại khoảnh khắc ông Trần Kim Xuyến đứng sau Chủ tịch Hồ Chí Minh cùng Huân chương Kháng chiến hạng Nhất là những kỷ vật được gia đình nâng niu, gìn giữ.

Theo tư liệu lịch sử, nhà báo, liệt sĩ Trần Kim Xuyến (SN 1921) sinh ra trong một gia đình thuần nông bên dòng sông Ngàn Phố thơ mộng, thuộc xã Sơn Mỹ (nay là xã Tân Mỹ Hà, huyện Hương Sơn). Sớm bộc lộ tư chất thông minh, ông được gia đình cho theo học tại Trường Quốc học Vinh, nơi đào tạo nhiều trí thức yêu nước thời bấy giờ.

Sau khi tốt nghiệp, ông được bổ nhiệm làm việc tại tòa sứ tỉnh Bắc Giang. Tuy nhiên, con đường công chức không níu chân được người thanh niên mang trong mình ngọn lửa yêu nước. Ông sớm giác ngộ cách mạng, tham gia hoạt động bí mật ở Bắc Giang và Hà Nội.

Năm 1944, ông bị thực dân Pháp bắt, giam cầm tại nhà tù Hỏa Lò. Dù bị tra tấn tàn bạo, ông vẫn giữ vững khí tiết, không khuất phục.

Ngày 9/3/1945, khi Nhật đảo chính Pháp, ông cùng một số đồng chí vượt ngục thành công, trở thành một trong những cán bộ nòng cốt chuẩn bị cho cuộc Tổng khởi nghĩa giành chính quyền ở Hà Nội.

Sau cách mạng tháng Tám, ông được giao nhiệm vụ tiếp nhận, quản lý và vận hành các cơ quan thông tấn, cơ sở kỹ thuật thông tin của chính quyền cũ. Sau đó, ông được bổ nhiệm làm Phó Giám đốc Nha Thông tin (tiền thân của Thông tấn xã Việt Nam và Đài Tiếng nói Việt Nam).

Ngay từ những ngày đầu tham gia hoạt động báo chí cách mạng, ông đã để lại nhiều dấu ấn đặc biệt.

Ngày 15/9/1945, nhà báo Trần Kim Xuyến chỉ đạo phát đi toàn văn Tuyên ngôn Độc lập bằng ba thứ tiếng Việt, Anh, Pháp. Đây là sự kiện có ý nghĩa to lớn trong việc đưa tiếng nói độc lập của dân tộc Việt Nam ra thế giới.

Đầu năm 1946, ông được bầu làm đại biểu Quốc hội khóa I tại khu vực Bắc Giang và là một trong những đại biểu trẻ nhất thời kỳ đó. 

Ngày 3/3/1947, khi thực dân Pháp huy động quân tấn công đài phát sóng đặt tại chùa Trầm (Hà Tây cũ), ông đã tình nguyện ở lại chỉ huy việc sơ tán tài liệu, thiết bị.

Mặc cho bom đạn, nhà báo Trần Kim Xuyến vẫn kiên cường đưa tài liệu đến nơi an toàn. Khi vừa hoàn thành nhiệm vụ, ông bị trúng đạn liên thanh của địch và anh dũng hy sinh. Ông ngã xuống khi vừa tròn 26 tuổi, một trong những nhà báo, liệt sĩ đầu tiên của nền báo chí cách mạng Việt Nam.

Trong Giấy truy tặng ngày 19/3/1947 của Bộ Nội vụ ghi nhận: "Ông Trần Kim Xuyến, Phó Giám đốc Nha Thông tin Việt Nam, đã hy sinh vì nhiệm vụ trong trường hợp đặc biệt. Là cán bộ mẫn cán, có nhiều năng lực và sáng kiến, ông đã nêu gương can đảm, tận tâm. Trước khi chết, ông lại cố gắng dùng hơi thở phút cuối cùng để tỏ lòng trung thành với Tổ quốc và Hồ Chủ tịch".

Nhiều đồng đội chứng kiến kể lại, trước khi qua đời, nhà báo Trần Kim Xuyến còn gắng gượng hô to, cổ vũ tinh thần cho các đồng nghiệp: "Việt Nam hoàn toàn độc lập muôn năm! Hồ Chủ tịch muôn năm!".

Ngày 23/4/1949, Chủ tịch Hồ Chí Minh ký Sắc lệnh số 32 truy tặng liệt sĩ Trần Kim Xuyến Huân chương kháng chiến hạng Nhất. Qua thời gian, tấm Huân chương đã phai màu, nhưng dòng chữ "Ông Trần Kim Xuyến là một cán bộ tuyên truyền có tài, có công lớn trong việc xây dựng Nha Thông tin và Đài Phát thanh Tiếng nói Việt Nam" trên sắc lệnh số 32 vẫn hiện lên rõ nét.

Lời ghi ấy không chỉ là sự ghi nhận công trạng, mà còn như lời tri ân sâu sắc dành cho một con người đã chọn ngòi bút làm vũ khí, chọn lý tưởng làm lẽ sống, để góp phần đặt nền móng cho nền báo chí cách mạng nước nhà.

Đường, trường mang tên Trần Kim Xuyến

78 năm kể từ ngày nhà báo, liệt sĩ Trần Kim Xuyến hy sinh, hình ảnh về người cầm bút dấn thân, một chiến sĩ kiên trung vẫn sống mãi trong dòng chảy lịch sử, ký ức về ông vẫn được gìn giữ nguyên vẹn tại quê nhà.

Suốt nhiều năm qua, bà Nguyễn Thị Cưu (80 tuổi, em dâu họ của nhà báo Trần Kim Xuyến) nhận nhiệm vụ thờ phụng, chăm sóc nhà thờ của nhà báo, liệt sĩ Trần Kim Xuyến.

Chậm rãi cầm khăn lau từng di ảnh, kỷ vật, bà Cưu cho biết, nhà thờ tưởng niệm nhà báo, liệt sĩ Trần Kim Xuyến được xây dựng vào năm 2013 trên phần đất của gia đình.

Sau khi chồng mất, bà thực hiện di nguyện cuối cùng là chăm sóc, lo hương khói trong nhà tưởng niệm. Nơi đây không chỉ thờ nhà báo liệt sĩ Trần Kim Xuyến mà còn là nơi yên nghỉ của bố mẹ và người em trai liệt sĩ của ông.

"Anh Xuyến là người thông minh, đạo đức và chăm chỉ. Là con cả trong gia đình có hai anh em, anh sớm vào đời, lập thân. Khi công tác ở Bắc Giang, anh kết hôn, vợ chồng sinh được một con gái tên là Trần Lệ Thu. Khi bé Thu mới tròn 3 tuổi thì anh Xuyến hy sinh vì bom đạn của thực dân Pháp", bà Cưu kể.

Hơn mười năm lặng lẽ gìn giữ không gian tưởng niệm, bà Cưu đã chứng kiến biết bao đoàn người, từ các nhà báo, đoàn thể, đến học sinh tìm về thắp nén hương tri ân trong mỗi dịp tháng 6. Với bà, đó không chỉ là niềm xúc động, mà còn là niềm tự hào.

"Anh Xuyến hy sinh nhưng tiếng thơm còn vang mãi. Gia đình, họ hàng rất tự hào, vì thế con cháu luôn nhìn anh để làm gương, cố gắng phát huy giá trị bản thân, cống hiến cho dân tộc. Mỗi một kỷ vật còn lại trong nhà tưởng niệm là một phần hồn của anh, chúng tôi sẽ thay nhau gìn giữ cho các thế hệ mai sau", bà Cưu chia sẻ.

Quê hương của nhà báo, liệt sĩ Trần Kim Xuyến có đặc trưng của gió Lào bỏng rát vào mùa hè, "rốn lũ" mỗi độ nước lên. Song, mảnh đất gian khó ấy đang từng ngày đổi thay, vươn lên phát triển.

Trên chính quê hương này, tên tuổi nhà báo, liệt sĩ Trần Kim Xuyến vẫn hiện diện trong đời sống cộng đồng. Từ những con đường, ngôi trường mang tên ông cho đến những buổi sinh hoạt truyền thống, bài học lịch sử trong nhà trường.

Trường THCS Trần Kim Xuyến được thành lập vào năm 2019, trên cơ sở sáp nhập Trường THCS Bằng Phúc và Trường THCS Thủy Mai, nằm cách nhà thờ tưởng niệm nhà báo, liệt sĩ Trần Kim Xuyến chừng 10km.

Nhiều năm qua, vào các dịp lễ, Tết, Ngày Thương binh - Liệt sĩ (27/7), Ngày Báo chí cách mạng Việt Nam, học sinh ngôi trường mang tên nhà báo, liệt sĩ Trần Kim Xuyến lại đến nhà tưởng niệm để thắp hương và bày tỏ lòng tri ân đối với nhà báo quê hương đã hy sinh quả cảm vì Tổ quốc. 

Ngôi trường và con đường ở huyện Hương Sơn mang tên nhà báo, liệt sĩ Trần Kim Xuyến (Ảnh: Dương Nguyên).

Ở phố núi Hương Sơn, con đường mang tên Trần Kim Xuyến được mệnh danh là tuyến đường đẹp nhất huyện. 8 năm về trước, huyện Hương Sơn đã chính thức gắn biển tên đường mang tên ông Trần Kim Xuyến.

Với việc chọn tên ông để đặt tên đường, Hà Tĩnh đã góp tên mình vào danh sách 4 địa phương trên cả nước có đường Trần Kim Xuyến. Hàng năm, đến dịp tháng 6, những người làm báo ở Hà Tĩnh lại hành hương về huyện Hương Sơn, dâng hương tại nhà tưởng niệm của nhà báo Trần Kim Xuyến, ngoài ra còn tổ chức các hoạt động tặng quà các trường hợp khó khăn.

Người truyền "ngọn lửa" nghề báo

Trao đổi với phóng viên Dân trí, ông Nguyễn Xuân Hải, Phó Trưởng Ban Tuyên giáo và Dân vận Tỉnh ủy Hà Tĩnh, Chủ tịch Hội Nhà báo Hà Tĩnh, cho biết nhắc đến nhà báo, liệt sĩ Trần Kim Xuyến là nhắc đến một tấm gương tiêu biểu của lòng trung kiên, khí chất cách mạng và tinh thần dấn thân đến tận cùng vì Tổ quốc.

"Ông là một trong những nhà báo đầu tiên được Bác Hồ tin tưởng giao trọng trách trong những năm đầu lập nước - thời điểm mà mỗi con chữ, mỗi bài báo đều phải gắn với mệnh lệnh của trái tim yêu nước và trách nhiệm trước vận mệnh dân tộc", ông Hải nói.

Theo ông Hải, là một trong những lãnh đạo đầu tiên của Thông tấn xã Việt Nam, ông Trần Kim Xuyến không chỉ làm báo bằng ngòi bút, mà còn bằng cả sự hy sinh thầm lặng. Sự dấn thân của ông cho thấy báo chí cách mạng ngay từ buổi đầu không phải là nghề chọn chốn an nhàn, mà là mặt trận tiên phong của lý tưởng và hành động.

Công lao của nhà báo, liệt sĩ Trần Kim Xuyến không chỉ nằm ở những bài viết, những bản tin được phát đi giữa bom đạn, mà còn ở chỗ ông đã khẳng định vai trò của người làm báo cách mạng trong thời khắc lịch sử quyết liệt nhất: Người chiến sĩ cầm bút, người đồng hành cùng dân tộc trên con đường giành lại tự do và dựng xây đất nước.

Chủ tịch Hội Nhà báo Hà Tĩnh cho rằng, với bất kỳ người làm báo nào, đặc biệt là những người gắn bó với dòng báo chí cách mạng, khi biết đến câu chuyện về nhà báo Trần Kim Xuyến, đều không thể không xúc động. Bởi trong sự hy sinh của ông là cả một thông điệp sâu sắc, đó là làm báo không chỉ đưa tin, mà còn giữ gìn lẽ phải và sẵn sàng lên đường vì lý tưởng.

"Ở Hà Tĩnh, mảnh đất giàu truyền thống cách mạng, nơi luôn tự hào với lớp lớp những người làm báo dũng cảm, trung thành, câu chuyện về ông Trần Kim Xuyến luôn là bài học sống động cho lớp trẻ hôm nay. Các bạn phóng viên trẻ khi đến thăm nhà thờ, đọc lại những tư liệu về nhà báo Trần Kim Xuyến đều thấy rõ một điều, làm báo không phải là danh xưng, mà là trách nhiệm và là ngọn lửa. Ngọn lửa ấy được nhà báo, liệt sĩ Trần Kim Xuyến truyền lại bằng chính mạng sống của mình.

Cá nhân tôi, mỗi lần nhắc đến nhà báo Trần Kim Xuyến, lại thấy như được nhắc nhở phải sống và làm nghề sao cho xứng đáng hơn với truyền thống, với đồng bào và với sự hy sinh không thể nào quên ấy", ông Nguyễn Xuân Hải chia sẻ.