Thách thức bủa vây Trung Quốc trong "nước cờ" tại Afghanistan

Cuộc gặp giữa các quan chức Trung Quốc với các thủ lĩnh Taliban hồi tháng 7 đã làm dấy lên đồn đoán rằng, các khoản đầu tư và ảnh hưởng của Trung Quốc sẽ đổ vào Afghanistan sau sự ra đi của Mỹ và các đồng minh.

Tuy nhiên, trong khi Trung Quốc - quốc gia láng giềng giàu có và quyền lực nhất của Afghanistan - nhận thấy cơ hội khi Mỹ rút lui, cơ quan Tổng Thanh tra Đặc biệt của Mỹ về Tái thiết Afghanistan (SIGAR) đã đưa ra những cảnh báo đáng lo ngại.

SIGAR đã cảnh báo trong nhiều năm rằng, tham nhũng và mạng lưới tội phạm đã phá hoại nỗ lực thành lập một chính phủ quốc gia tại Afghanistan. SIGAR cho rằng các trùm băng nhóm tội phạm được đưa người vào chính phủ, bòn rút hàng tỷ USD viện trợ và làm suy giảm sự ủng hộ của công chúng đối với chính phủ.

Một báo cáo của SIGAR cách đây 5 năm cho biết: "Chúng tôi nhận thấy tham nhũng xâm nhập vào mọi khía cạnh của nỗ lực tái thiết, phá hoại các tiến trình đạt được về an ninh, pháp quyền, quản trị và tăng trưởng kinh tế". Theo đó, các chương trình tái thiết của Mỹ tại Afghanistan có nguy cơ thất bại do "tham nhũng có hệ thống".

Các nhà bình luận Trung Quốc nói rằng Bắc Kinh đã rút ra được những bài học quan trọng từ các hành động của Mỹ ở Afghanistan và sẽ không áp dụng cách tiếp cận tương tự Mỹ.

"Sự khác biệt lớn nhất giữa Mỹ và Trung Quốc là chúng tôi không can thiệp vào chính trị nội bộ của các quốc gia khác. Nếu Trung Quốc đầu tư vào Afghanistan trong tương lai gần, chúng tôi sẽ tập trung vào sinh kế của người dân và viện trợ nhân đạo", Liu Zongyi, tổng thư ký Trung tâm Hợp tác Trung Quốc và Nam Á tại Viện Nghiên cứu Quốc tế Thượng Hải, cho biết.

Ngoài khoản chi quân sự ước tính 837 tỷ USD trong 20 năm, Washington đã chi thêm 145 tỷ USD để tái thiết Afghanistan - chương trình lớn nhất trong lịch sử Mỹ. Mặc dù SIGAR thừa nhận có một số cải thiện về y tế và giáo dục, cơ quan này cũng cho biết nhiều chính quyền Mỹ đã thất bại trong việc giải quyết tình trạng tham nhũng ở Afghanistan.

Raffaello Pantucci, nhà nghiên cứu về chủ nghĩa khủng bố tại Trường Nghiên cứu Quốc tế S. Rajaratnam ở Singapore, cho rằng Trung Quốc có thể chỉ trích những thất bại của Mỹ ở Afghanistan, nhưng các khoản đầu tư của Bắc Kinh vào nước này cũng đối mặt với các vấn đề tham nhũng tương tự.

Một ví dụ được Pantucci đưa ra là dự án mỏ dầu trị giá 400 triệu USD ở miền bắc Afghanistan. Đây là dự án hợp tác giữa Tập đoàn Dầu khí Quốc gia Trung Quốc và Tập đoàn Watan - được cho là thuộc sở hữu của 2 người thân của cựu Tổng thống Afghanistan Hamid Karzai. Theo Pantucci, có rất ít tiến triển kể từ khi dự án được ký vào năm 2011 và các nhà môi giới địa phương vẫn tìm cách rút tiền từ dự án.

Du Youkang, một cựu quan chức ngoại giao tại đại sứ quán Trung Quốc ở Ấn Độ và Pakistan, cho biết mỗi dự án có vốn đầu tư Trung Quốc tại Afghanistan cần được triển khai trong từng trường hợp cụ thể và phải tính đến các yếu tố rủi ro trên thực tế. Ông Du nói rằng Trung Quốc đã đầu tư rất lớn vào Afghanistan, trong đó có mỏ đồng trị giá 3 tỷ USD, vì vậy chính phủ Taliban trong tương lai cần đảm bảo an ninh cho các dự án của Trung Quốc ở nước này.

Thế khó của Trung Quốc

Một số nhà phân tích Trung Quốc đã nhấn mạnh vai trò tiềm năng trong tương lai của Afghanistan trong các chiến lược của Bắc Kinh, như Sáng kiến vành đai và con đường. Tuy nhiên, nhà nghiên cứu Mei Xinyu cho rằng lịch sử bị cô lập và các cuộc chiến tranh dai dẳng tại Afghanistan đồng nghĩa với việc nước này không thể đóng một vai trò quan trọng trong thương mại hoặc vận tải quốc tế.

Chuyên gia Mei nhận định xã hội Afghanistan có xu hướng khép kín và phân hóa bộ tộc. Afghanistan cũng là nước có lịch sử xung đột, thậm chí được ví như "mồ chôn của các đế chế" do nhiều nước lớn đã "ngã ngựa" ở đây. Mỹ là cường quốc mới nhất buộc phải rút khỏi Afghanistan sau 20 năm đưa quân can thiệp với chi phí khổng lồ cả về tài chính và nhân lực.

Chuyên gia Pantucci đã so sánh vai trò của Mỹ ở Afghanistan với chính sách không can thiệp của Trung Quốc.

"Là nước láng giềng giàu nhất và có ảnh hưởng nhất của Afghanistan, nên Trung Quốc được kỳ vọng sẽ đóng một vai trò lớn hơn ở đất nước này. Tuy nhiên, Trung Quốc vẫn hành động thận trọng, tiếp tục hứa hẹn tiềm năng hợp tác nhưng không bao giờ đi đến cùng", ông Pantucci bình luận.

Ma Haiyun, phó giáo sư lịch sử tại Đại học Bang Frostburg, Mỹ, cho rằng Trung Quốc không được chuẩn bị tốt để đối phó với một xã hội rạn nứt của Afghanistan vì Bắc Kinh thiếu một mạng lưới trên thực địa. Theo ông Ma, việc Trung Quốc triển khai chính sách cứng rắn với cộng đồng người Hồi giáo Duy Ngô Nhĩ ở Tân Cương, nơi giáp biên giới với Afghanistan, đã khiến Bắc Kinh mất đi cơ hội để gây ảnh hưởng xuyên biên giới.

"Trung Quốc đã phá hủy một nguồn lực mà họ có thể sử dụng để mở rộng ảnh hưởng sang Trung Á", Ma, người nghiên cứu mối quan hệ của Trung Quốc với thế giới Hồi giáo, cho biết.

Mỹ và các nước phương Tây nhiều lần chỉ trích Trung Quốc về chính sách với người Duy Ngô Nhĩ ở Tân Cương. Tuy nhiên, Trung Quốc tuyên bố các hành động của nước này ở Tân Cương nhằm đáp trả các cuộc biểu tình và bạo loạn khiến hàng trăm người thiệt mạng cũng như các mối đe dọa khủng bố của phe ly khai và Hồi giáo trong khu vực.

Trong cuộc gặp hồi tháng 7, Trung Quốc đã yêu cầu Taliban cắt đứt quan hệ với Phong trào Độc lập Đông Turkestan (ETIM) - lực lượng bị Bắc Kinh cho là gây ra các cuộc tấn công bạo lực ở khu vực Tân Cương.

Ông Ma cho biết Bắc Kinh đang hy vọng chính quyền mới của Taliban sẽ ngăn chặn các hoạt động của ETIM để đổi lấy hỗ trợ và đầu tư từ Trung Quốc, nhưng ông cũng lập luận rằng Taliban sẽ không bao giờ tấn công ETIM theo đề xuất của Bắc Kinh.

Sự bất ổn ở Afghanistan và mối đe dọa về một ETIM đang trỗi dậy đã dẫn đến suy đoán rằng Trung Quốc có thể bị lôi kéo vào hành động can thiệp trực tiếp ở Afghanistan. Tuy nhiên, Koichiro Tanaka, giáo sư tại Trường Quản trị và Truyền thông tại Đại học Keio của Nhật Bản và là cựu thành viên phụ trách các vấn đề chính trị của Phái bộ đặc biệt của Liên Hợp Quốc tại Afghanistan, cho rằng khả năng này ít xảy ra.

"Tôi thấy ít có khả năng Trung Quốc tiến hành một cuộc tấn công hoặc can thiệp quân sự vào Afghanistan. Họ có khả năng làm như vậy, nhưng việc Trung Quốc bị sa vào vũng lầy Afghanistan sẽ chỉ làm tình hình trầm trọng thêm", chuyên gia Tanaka nói.

Ông Tanaka cho rằng nếu Trung Quốc can thiệp quân sự vào Afghanistan, điều này sẽ thúc đẩy sự hỗ trợ từ bên ngoài cho ETIM và các phong trào ly khai khác có thể tồn tại bên trong Trung Quốc. "Đó là đùa với lửa, sau đó bị cháy ngay tại nhà mình" ông Tanaka nói.

"Trung Quốc đã rút ra được bài học từ những sai lầm của Anh, Liên Xô và Mỹ ở Afghanistan. Họ có thể muốn trấn áp những phần tử có thể đã nhúng tay vào các cuộc tấn công khủng bố bên trong Trung Quốc, nhưng sẽ làm được điều đó thông qua Taliban, thông qua ảnh hưởng của Pakistan", ông Tanaka nhận định.