Mỹ dựa vào đâu để bảo vệ Philippines trên Biển Đông?

Vụ đối đầu căng thẳng trên Biển Đông vì tranh chấp chủ quyền giữa Trung Quốc và Philippines đã khiến nhiều người chú ý tới một hiệp ước mà Washington và Manila đã ký kết cách đây hơn 60 năm. Nhiều nhà phân tích cho rằng những suy tính chính trị hiện thời có thể sẽ đóng một vai trò rất quan trọng trong việc thực thi hiệp ước này.

Hiệp ước phòng thủ chung Mỹ-Philippines đang được các nhà ngoại giao và giới chính khách mang ra nghiên cứu ở Washington và Manila. Ngày 10/5 vừa qua báo chí Philippines đăng lại văn bản hiệp ước phòng thủ hỗ tương Mỹ-Philippines ký kết ngày 30/8/1951 kèm theo lời tuyên bố của bộ ngoại giao. Mục đích của chính phủ Manila là làm sáng tỏ nghi vấn Mỹ có thật sự chuẩn bị bảo vệ đồng minh theo lời cam kết cách nay 61 năm, trong trường hợp xảy ra một vụ xung đột quân sự giữa Philippines và Trung Quốc tại một vùng biển hẻo lánh nằm cách Vịnh Subic khoảng 200 km về phía tây hay không?

Theo điều 5 của hiệp ước phòng thủ chung Mỹ-Philippines, nếu một trong hai nước bị tấn công quân sự “vào chính quốc, hải đảo, lực lượng quân sự, hải thuyền và máy bay”, thì nước kia phải ra tay tham chiến bên cạnh đồng minh của mình.

Hơn một tháng nay, các tàu của Philippines và Trung Quốc đã được bố trí xung quanh bãi cạn Scarborough sau khi các tàu hải giám Trung Quốc ngăn không cho một chiếc tàu hải quân Philippines bắt giữ các ngư dân Trung Quốc. Cả Philippines lẫn Trung Quốc đều tuyên bố có chủ quyền đối với bãi cạn này.

Hiệp ước phòng thủ chung Mỹ-Philippines không ghi rõ tên của bãi cạn Scarborough sẽ nằm trong khu vực bảo vệ của Mỹ mà chỉ ghi chung chung là các vùng biển và hải đảo

Điều đáng nói là Hiệp ước giữa Manila và Washington không đề cập một cách cụ thể tới Biển Đông (Trung Quốc gọi là Biển Nam Trung Hoa, còn Philippines gọi là Biển Tây Philippines). Tuy nhiên, Bộ Ngoại giao Philippines đang lưu các văn bản mà họ nhận được từ giới chức Mỹ năm 1979 và 1999 như những bằng chứng cho thấy hiệp ước này bao gồm những khu vực ở Biển Đông mà Philippines tuyên bố có chủ quyền. Những khu vực này bao gồm bãi cạn Scarborough và một số đảo nhỏ ở Trường Sa – quần đảo đang có tranh chấp chủ quyền giữa Trung Quốc, Philippines, Việt Nam, Đài Loan, Malaysia và Brunei.

Năm 2011, Ngoại trưởng Mỹ Hillary Clinton nói rằng Washington “sẽ tuân thủ các nghĩa vụ trong hiệp ước với Philippines”. Tuy nhiên, bà Clinton không cho biết Mỹ sẽ phản ứng ra sao trong trường hợp mà bà gọi là “những sự việc giả định”, như một vụ tấn công của Trung Quốc nhằm vào các lực lượng Philippines ở quần đảo Trường Sa.

Ông Denny Roy, nhà nghiên cứu cấp cao của Trung tâm Đông Tây ở Hawaii, than phiền rằng hiện nay người ta chú ý quá mức vào ngôn từ của hiệp ước và những tuyên bố trong những năm trước đây liên quan tới hiệp ước này. Ông nói thêm: “Tôi nghĩ rằng chúng ta nên có một cái nhìn bao quát hơn về những hành động phù hợp nhất với lợi ích của nước Mỹ trong những tình huống có thể xảy ra mà chúng ta có thể dự đoán. Và chắc chắn, việc Mỹ và Trung Quốc giao chiến với nhau vì những nơi được gọi là ‘đảo’ ở Trường Sa sẽ là một việc điên khùng. Cả Mỹ lẫn Trung Quốc đều sẽ không thể vì những tờ giấy mà phải lâm vào tình huống điên khùng như vậy”.

Ông Roy nói rằng Philippines – nước có một hạm đội hải quân cũ kỹ với khoảng vài chục chiến hạm cỡ nhỏ và không có một máy bay chiến đấu nào – sẽ bị lực lượng hùng hậu của Trung Quốc đè bẹp nếu hai bên xảy ra chiến tranh. Do đó, ông cho rằng không có gì đáng ngạc nhiên khi Chính phủ Manila cứ nhất định nói là Mỹ có bổn phận giúp đỡ Philippines trong trường hợp xảy ra một vụ xung đột như vậy.

Bà Carolina Hernandez, Giáo sư danh dự của Đại học Philippines, cho biết một số người Philippines từng tranh đấu trong những thập niên trước đây để đòi quân đội Mỹ rút đi bây giờ đã thay đổi lập trường. Bà nói: “Ngay cả những người thuộc các tổ chức tả khuynh cũng nhận ra rằng Philippines không đủ sức để chống cự Trung Quốc. Do đó, vì quyền lợi của Mỹ ở Biển Đông và quyền lợi của Philippines trùng hợp với nhau vào thời điểm này, nên nhiều người trông đợi Mỹ sẽ ra tay bảo vệ quyền lợi chung của cả hai nước”. Tuy nhiên, nhiều người Philippines lo ngại các quan hệ thương mại giữa Washington và Bắc Kinh sẽ đè bẹp những lợi ích chiến lược của Mỹ ở Philippines. Họ cho rằng Mỹ sẽ không giúp đỡ Philippines vì quan hệ song phương Mỹ-Trung có một vai trò vô cùng quan trọng trong cục diện mới của quyền lực, không chỉ ở trong khu vực này mà là trên toàn thế giới.

Ông John Bolton, cựu Thứ trưởng Ngoại giao Mỹ, nói rằng đó là những nhận định sai lầm. Ông nói: “Philippines có quyền khẳng định những đòi hỏi chủ quyền chính đáng đối với những gì mà họ cho là lãnh thổ của mình, dựa trên các yếu tố địa dư, lịch sử và các hiệp ước… Tôi nghĩ rằng có một sự đồng thuận là Trung Quốc mới chính là nước có những đòi hỏi chủ quyền lãnh thổ rất không chính đáng”.

Ông Bolton cho rằng Washington nên khuyến khích các nước Đông Nam Á giải quyết các tranh chấp chủ quyền biển đảo với nhau, để các nước này có thể có một lập trường thống nhất cùng với Mỹ chứng tỏ rằng những mưu toan của Trung Quốc nhằm kiểm soát các vùng biển quốc tế là không thể chấp nhận.

Ông Bolton dự đoán Trung Quốc sẽ tiếp tục “dọa dẫm và thúc đẩy” những đòi hỏi về chủ quyền biển đảo cho tới khi họ gặp phải một sự kháng cự quyết liệt. Ông nói: “Tôi e rằng họ sẽ tìm cách làm như vậy và sẽ lợi dụng tình hình hiện nay là Mỹ phải chú tâm vào cuộc bầu cử sắp tới. Họ nhận thấy có khả năng ông Obama sẽ bị thất cử nên họ sẽ tận lực thúc đẩy trong lúc có một vị tổng thống yếu ở Nhà Trắng. Đó chính là lý do khiến tôi nghĩ rằng trong ngắn hạn, các nước ASEAN cần phải ra sức đoàn kết với nhau trong vấn đề này”.

Một số nhà phân tích cho rằng nếu Bắc Kinh coi chính quyền hiện nay của Mỹ là một chính quyền có xu hướng nhường nhịn thì đó là một nhận định sai lầm. Washington chắc chắn sẽ tính tới việc phái Hạm đội 7 đến chiếm lại bãi cạn Scarborough nếu các lực lượng mạnh hơn của Trung Quốc chiếm được bãi cạn này từ tay hải quân Philippines.