Truy cứu trách nhiệm hình sự khi trốn đóng BHXH như thế nào từ 1/7?

Định nghĩa rõ ràng hành vi vi phạm

Một điểm mới quan trọng của Luật Bảo hiểm xã hội sửa đổi, có hiệu lực từ ngày 1/7, là lần đầu tiên quy định chi tiết hai khái niệm "chậm đóng" và "trốn đóng" BHXH - điều chưa từng được xác lập rõ ràng trong luật năm 2014.

Theo Điều 38, chậm đóng được hiểu là việc doanh nghiệp chưa đóng hoặc đóng chưa đủ số tiền BHXH, bảo hiểm thất nghiệp sau thời hạn quy định; không đăng ký hoặc đăng ký thiếu số lao động bắt buộc tham gia trong vòng 60 ngày kể từ khi phát sinh nghĩa vụ. 

Còn Điều 39 xác định trốn đóng là hành vi cố tình không thực hiện nghĩa vụ sau thời hạn 60 ngày, dù đã bị cơ quan chức năng đôn đốc. Các hình thức trốn đóng bao gồm không đăng ký người lao động, khai báo mức lương thấp hơn thực tế để giảm mức đóng, hoặc không nộp tiền dù đã đăng ký tham gia.

Cơ quan BHXH chủ động giám sát và công khai vi phạm

Luật mới cũng quy định cụ thể trách nhiệm của cơ quan bảo hiểm xã hội trong việc phát hiện, đôn đốc và công khai hành vi vi phạm. Theo Điều 35, khi phát hiện doanh nghiệp có dấu hiệu chậm hoặc trốn đóng BHXH, cơ quan BHXH phải gửi văn bản yêu cầu thực hiện nghĩa vụ và công khai danh sách các đơn vị vi phạm trên cổng thông tin điện tử của mình.

Đồng thời, thông tin vi phạm sẽ được chuyển đến các cơ quan quản lý và thanh tra có thẩm quyền để xem xét xử lý theo pháp luật. Đây là điểm mới so với Luật 2014.

Mở rộng quyền cho tổ chức công đoàn

Luật BHXH năm 2024 cũng mở rộng đáng kể vai trò của tổ chức công đoàn và các tổ chức đại diện người lao động trong việc giám sát và bảo vệ quyền lợi của người lao động liên quan đến BHXH.

Cụ thể, theo Điều 14 và Điều 15 của luật, tổ chức công đoàn có quyền giám sát việc thực hiện chính sách BHXH, kiến nghị xử lý các hành vi vi phạm như chậm đóng, trốn đóng, hoặc không đảm bảo quyền lợi BHXH cho người lao động.

Đặc biệt, luật mới khẳng định rõ quyền của các tổ chức này trong việc khởi kiện ra tòa án đối với người sử dụng lao động có hành vi vi phạm, kể cả khi không có yêu cầu khởi kiện từ phía người lao động bị ảnh hưởng trực tiếp.

Tăng thẩm quyền thanh tra chuyên ngành cho cơ quan BHXH

Một điểm mới đáng chú ý khác là Luật BHXH sửa đổi đã mở rộng vai trò thanh tra chuyên ngành cho chính cơ quan BHXH. Trước đây, hoạt động thanh tra chủ yếu do cơ quan lao động thực hiện, còn BHXH chỉ đóng vai trò phối hợp.

Theo Điều 17 của Luật mới, cơ quan BHXH được phép trực tiếp kiểm tra, thanh tra chuyên ngành về việc đóng BHXH, bảo hiểm thất nghiệp; kiến nghị hoặc đề xuất xử phạt vi phạm nếu phát hiện sai phạm. Việc này không chỉ giúp phát hiện nhanh hơn các hành vi vi phạm, mà còn giúp rút ngắn thời gian xử lý, hạn chế tình trạng doanh nghiệp chây ì kéo dài.

Trách nhiệm bồi thường và xử lý hình sự nếu gây thiệt hại

Luật BHXH 2024 không chỉ yêu cầu người sử dụng lao động phải đóng đúng, đủ BHXH cho người lao động, mà còn quy định rõ hậu quả pháp lý nếu không thực hiện nghĩa vụ này.

Cụ thể, khoản 8 Điều 13 nêu rõ: "Người sử dụng lao động phải bồi thường cho người lao động theo quy định của pháp luật nếu không thực hiện hoặc thực hiện không đầy đủ trách nhiệm đóng bảo hiểm xã hội bắt buộc theo quy định của Luật này mà gây thiệt hại đến quyền, lợi ích hợp pháp của người lao động". 

Như vậy, nếu doanh nghiệp chậm đóng, trốn đóng, hoặc đóng thiếu BHXH khiến người lao động bị mất quyền lợi - ví dụ không được giải quyết chế độ thai sản, ốm đau, hưu trí, tử tuất - thì doanh nghiệp phải bồi thường thiệt hại theo quy định của Bộ luật Dân sự. Trách nhiệm bồi thường này mang tính bắt buộc, không phụ thuộc vào việc có bị xử phạt hành chính hay không.

Luật cũng mở đường cho việc xử lý hình sự đối với các hành vi vi phạm nghiêm trọng. Việc xử lý theo quy định của pháp luật được hiểu là bao gồm cả chế tài hình sự quy định tại Điều 216 Bộ luật Hình sự 2015, sửa đổi bổ sung 2017.

Theo đó, người sử dụng lao động nếu có hành vi gian dối hoặc thủ đoạn khác để trốn đóng BHXH, đã bị xử phạt hành chính mà còn vi phạm hoặc trốn đóng từ 6 tháng trở lên, với số tiền lớn hoặc làm ảnh hưởng đến quyền lợi của nhiều người lao động, có thể bị: Phạt tiền từ 50 triệu đến 1 tỷ đồng (đối với pháp nhân); cải tạo không giam giữ đến 1 năm hoặc phạt tù từ 3 tháng đến 7 năm (đối với cá nhân); cấm đảm nhiệm chức vụ hoặc hành nghề từ 1 đến 5 năm; pháp nhân thương mại vi phạm cũng có thể bị phạt tiền lên đến 3 tỷ đồng tùy theo mức độ nghiêm trọng...

Tăng cường công khai, minh bạch

Luật BHXH sửa đổi cũng đặc biệt nhấn mạnh yếu tố minh bạch thông tin. Cơ quan BHXH có trách nhiệm cập nhật thường xuyên dữ liệu về tình trạng tham gia và đóng BHXH của từng đơn vị sử dụng lao động. Thông tin này được công khai định kỳ trên hệ thống dữ liệu quốc gia, tạo điều kiện để người lao động tự tra cứu, phát hiện sai lệch, chủ động bảo vệ quyền lợi của mình.