Hội Đồng trường - Tự chủ đại học: Cần gỡ bỏ rào cản, không hình thức, không giả dối

GS.TS Trần Đức Viên, Học viện Nông nghiệp Việt Nam đã phân tích như vậy khi nói về: “Hội đồng trường trong tiến trình tự chủ đại học”.

GS.TS Trần Đức Viên cho rằng, về bản chất, tự chủ đại học xa lạ và đối lập với quản lý hành chính áp đặt. Trường đại học được tự khẳng định vị thế và tầm vóc của họ để thích ứng với cơ chế thị trường, trong đó, Hội đồng trường với vai trò quản trị là thiết chế có quyền lực cao nhất trong nhà trường, và Hiệu trưởng thực hiện quản lý nhà trường như một Giám đốc điều hành (CEO).

Cho đến nay mới có một số rất nhỏ trường đại học công lập (23/169 trường, khoảng 13,6%) dám bước đi những bước chập chững đầu tiên trên con đường tự chủ; và cũng chỉ mới có khoảng 1/3 số trường có Hội đồng trường (HĐT), và ngay các trường đã được Chính phủ giao “thí điểm” tự chủ, số trường có Hội đồng trường cũng không cao. Số đông các trường đại học công lập còn lại còn lại vẫn đang chờ đợi trong âu lo và ngại ngần.

Một câu hỏi đặt ra là, tại sao một chủ trương đúng đắn như thế lại chưa được “cuộc sống” của các trường đại học nhiệt tình đón nhận? Và, bằng cách nào để những chủ trương và đường lối ấy có thể thực sự mang đến những luồng sinh khí mới cho hệ thống giáo dục đại học Việt Nam?

Tự chủ đại học - Pháp lý không rõ ràng

GS Trần Đức Viên cho rằng, hệ thống pháp lý về tự chủ đại học hiện nay vừa thiếu đồng bộ, vừa không rõ ràng, khung pháp lý, cản trở, chồng chéo, thậm chí triệt tiêu nhau như: “mở” ở điều này, luật này nhưng lại “đóng” ở điều khác, luật khác; hoặc là trao quyền tự chủ trên văn bản, nhưng vẫn “trói buộc” trên thực tế do cơ chế không theo kịp thực tiễn.

Các văn bản pháp quy hiện hành cũng như các cơ quan quản lý nhà nước về GD&ĐT và các bộ ngành liên quan đều không nói rõ cách thức làm thế nào để các trường đại học được giao thí điểm tự chủ có thể đạt được, những thay đổi đầy tham vọng của Nghị quyết 77 và các chính sách có liên quan khác, trong đó có việc phát huy vai trò và trách nhiệm của thiết chế HĐT.

Bên cạnh đó, trong các văn bản pháp quy hiện hành, kể cả các dự thảo luật về giáo dục và đào tạo vừa được đưa ra xin ý kiến Quốc hội, đều không thấy điều khoản nào quy định cụ thể quyền của các trường đại học trong việc tự xác lập quyền tự chủ và trách nhiệm giải trình của họ. Trong khi đó, cụm từ ‘theo quy định’ lại xuất hiện với tần suất cao trong các văn bản quy phạm pháp luật có liên quan đến tự chủ đại học; và khi cụm từ ‘theo quy định’ càng tăng thì tự chủ đại học thực chất càng giảm.

Cơ sở giáo dục chưa sẵn sàng

Theo GS Viên, các cơ sở giáo dục đại học đều chưa sẵn sàng về tâm và thế để đón nhận thiết chế HĐT. Hầu hết Hiệu trưởng các trường được giao thí điểm tự chủ chưa thực sự sẵn sàng về tâm và thế để đón nhận thiết chế HĐT, vì cơ chế HĐT có thể là tốt với tiến trình tự chủ của nhà trường, nhưng chưa chắc đã tốt cho vị trí của người đứng đầu hiện nay, nhất là đối với các hiệu trưởng thiếu năng lực.

Thể chế HĐT thực tế sẽ tạo một sự “dịch chuyển quyền lực”, chỉ khi có quyết tâm chính trị mạnh mẽ của những người lãnh đạo cấp cao mới mong thực hiện được.

Nếu không, đa phần các trường vẫn chạy theo lối mòn quản lý cũ và khai thác những lợi thế đã tích lũy được từ trước, chứ không phải từ tự chủ đại học.

Gỡ bỏ rào cản, không giả dối, không hình thức

GS Trần Đức Viên cho rằng, Trường đại học là một tổ chức học thuật, khác rất nhiều với các cơ quan quản lý nhà nước, cơ quan hành chính, cần có cơ chế hoạt động riêng, cần có khoảng trời riêng để phát triển. Muốn vậy, cần có một khâu đột phá đó là tiến hành cơ chế tự chủ đại học với xương sống là thiết chế HĐT- tổ chức quản trị, là cơ quan quyền lực cao nhất của trường đại học.

Chỉ có nhà nước mới có thể giúp các trường đại học gỡ bỏ các trở ngại và rào cản để tiến trình tự chủ của họ trở thành thực chất, không đối phó, không hình thức, không giả dối; và chỉ có như vậy thì mới mong thay đổi được hình ảnh của GDĐH Việt Nam.

Nhà nước đã giao quyền tự chủ là giao tự chủ toàn diện cho các trường đại học. Theo GS Viên, Nhà nước chỉ nên tập trung vào 3 vấn đề: hình thành khung pháp lý phục vụ mục đích của quản lý nhà nước; cấp ngân sách dựa vào KPIs của CSGD và hình thức cấp như thế nào; và xây dựng quy chế đảm bảo khả năng giám sát và tính giải trình minh bạch.

Còn các việc khác hãy để cho các trường tự chủ làm. Vì nếu cơ quan chủ quản và Bộ GD&ĐT không tập trung vào chức năng quản lý nhà nước, vẫn duy trì cơ chế ‘xin cho’, ‘cấp phép’ thì họ sẽ tiếp tục cản trở hoạt động của HĐT.

Nhưng chính các trường mới là tổ chức quyết định tính chất, phạm vi và mức độ tự chủ của họ thông qua (hình thành khung pháp lý phục vụ mục đích của quản lý nhà nước) các KPIs mà họ cam kết với Nhà nước và với xã hội, và (cấp ngân sách dựa vào KPIs của CSGD và hình thức cấp như thế nào) Năng lực thực tế của HĐT trong quản trị nhà trường. Vì thế, mức độ tự chủ của các trường không nhất thiết phải như nhau.

Nếu cắt giảm chi thường xuyên sẽ nảy sinh hiện tượng “cận huyết”

GS Trần Đức Viên cho biết, tự chủ đại học ở Việt Nam hiện nay được khá nhiều người, kể cả cơ quan quản lý và quan chức nhà nước, hiểu trước hết và then chốt là tự chủ tài chính, và nhà nước cắt giảm chi thường xuyên, giảm đầu tư trong khi tự chủ khác với tự lo, tự bơi, tự cung tự cấp.

Điều này trái với thực tế tự chủ đại học trên thế giới, đó là khi giao quyền tự chủ cho đại học thì nhà nước chỉ thay đổi cách đầu tư: thay đầu tư theo dòng kinh phí-hạng mục (line-iterms) sang đầu tư một khoản kinh phí (block grants) theo cách đặt hàng và giao nhiệm vụ trên cơ sở kết quả ‘đầu ra’ (KPIs) của CSGD; Nhà trường được quyền linh động sử dụng nguồn kinh phí đó một cách hiệu quả nhất.

Nhà nước và xã hội tăng cường giám sát tính minh bạch và hiệu quả việc sử dụng kinh phí của Nhà trường.

Quan trọng nhất của tự chủ là tự chủ về chuyên môn và tự do học thuật. Không nên cho rằng cốt lõi và căn bản nhất của tự chủ đại học là tự chủ tài chính, tự chủ đầu tư, và lấy mức độ tự chủ về tài chính và đầu tư làm thước đo để nhà nước quyết định về mức độ, phạm vi và tính chất tự chủ của các trường.

GS Viên cho rằng, nếu cứ bắt các trường phải lo kiếm sống để tồn tại thì như một lẽ tự nhiên, họ phải lo "nồi cơm" của họ trước khi lo đến chất lượng đào tạo và các sứ mệnh khác của trường đại học; tự chủ tài chính theo cách như vậy, cùng với thực trạng gần như "tháo khoán" về tuyển sinh đại học trong những năm gần đây, và hiện tượng "cận huyết" trong tiếp nhận và đào tạo giảng viên, sẽ để lại những di chứng không mong muốn cho đất nước trong nhiều thập niên tới.

Theo GS Viên, với điều kiện nước ta hiện nay, chưa nên khuyến khích hay ép buộc (bằng một cách nào đó) thành lập HĐT ở tất cả các trường đại học; chỉ nên thành lập ở các trường đã hội đủ điều kiện, đã thể hiện đủ năng lực để có thể thực hiện được các quyền tự chủ trên cơ sở nhận thức đầy đủ trách nhiệm xã hội; Đã được giải phóng khỏi cơ chế bộ chủ quản hoặc có bộ chủ quản nhưng trên thực tế đã được giải phóng khỏi cơ chế bộ chủ quản.

Hồng Hạnh (ghi)