GS Phan Đình Diệu: Một nhà chiến lược khoa học tài năng, một người thầy tận tình

GS. Phan Đình Diệu – nhà toán học, khoa học máy tính của Việt Nam, Viện trưởng đầu tiên của Viện Khoa học Tính toán và Điều khiển (nay là Viện Công nghệ thông tin, Viện Hàn lâm KH&CN Việt Nam), người sáng lập Hội Tin học Việt Nam, Phó Trưởng ban thường trực Ban chỉ đạo Chương trình quốc gia về Công nghệ thông tin khoá 1 (1993-1997) đã qua đời ngày 13/5/2018, sau một thời gian lâm bệnh.

Người đầu tiên xây dựng và phát triển ngành Tin học

GS. Phan Đình Diệu sinh năm 1936 tại xã Can Lộc, tỉnh Hà Tĩnh trong một gia đình có truyền thống hiếu thuận và hiếu học.

Vào năm 4 tuổi, GS. Phan Đình Diệu đã được thầy giáo cõng đi học cùng các anh chị lớn, và ngay khi 8 tuổi đã được thay mặt thiếu nhi diễn thuyết trước cả hội trường lớn vào những ngày tháng 8 năm 1945 lịch sử.

Ông được ghi nhận là một trong những người có công lao đầu tiên xây dựng và phát triển ngành tin học (Công nghệ Thông tin – CNTT) tại Việt Nam. Trong cuộc đời mình, ông cũng nổi tiếng với sự chính trực và có những đóng góp tâm huyết về chính sách phát triển khoa học giáo dục nước nhà.

Sinh ra và lớn lên ở Hà Tĩnh, ông học Trường ĐH Sư phạm Khoa học với một lý do đơn giản là để có học bổng vì kinh tế khó khăn. Trong thời gian này, ngoài việc miệt mài học tập, ông cũng đã tự học tiếng Anh và tiếng Pháp, và rất say mê tìm hiểu về triết học. Sau đó, ông đã tìm thấy sự say mê với ngành Toán học. Năm 1957, ông tốt nghiệp thủ khoa và được giữ lại trường giảng dạy.

Khi ở tuổi 30 vào năm 1967, ông đã hoàn thành luận án tiến sĩ khoa học ở Liên Xô ngành Toán học tính toán và Điều khiển học, ĐH Tổng hợp quốc gia Moskva. Sau đó, ông về nước và bắt đầu tập trung nghiên cứu và phát triển ngành Khoa học máy tính ở Việt Nam.

Các công trình khoa học đột phá của ông trong giai đoạn này được in thành một cuốn sách của tạp chí khoa học uy tín Steklov của Nga, và năm 1974 được Hiệp hội Toán học Mỹ dịch và xuất bản bằng tiếng Anh thành cuốn sách dài 228 trang với tên gọi “Some Questions in Constructive Functional Analysis”.

Năm 1971, ông được đề nghị làm Trưởng phòng Toán học tính toán của Uỷ ban Khoa học Nhà nước vào thời điểm cả nước chỉ mới có một dàn máy tính đuợc đặt tại đây, đòi hỏi phải được nghiên cứu để sử dụng và đào tạo cán bộ. Ông đã tìm hiểu và học tập để xây dựng những tập thể cán bộ không những biết sử dụng máy tính, mà còn có khả năng nghiên cứu ở trình độ cao về một số hướng phát triển hiện đại của khoa học máy tính và tin học.

Khi đó, nhận định về tình hình thế giới, cho rằng thông tin, tri thức sẽ ngày càng đóng vai trò quan trọng và coi đây là cuộc cách mạng lớn thay đổi nhân loại, ông đã đề xuất dự án thành lập một Viện nghiên cứu lấy tên là Viện Khoa học Tính toán và Điều khiển. Năm 1977, Viện Khoa học Tính toán và Điều khiển chính thức được thành lập, và ông là Viện trưởng đầu tiên.

Viện là tiền thân của Viện Tin học và Viện Công Nghệ Thông Tin hiện nay.Dưới sự lãnh đạo tâm huyết và quyết đoán của ông và với sự quyết tâm và làm việc hăng say các cán bộ của Viên, năm 1981, chiếc máy vi tinh đầu tiên sản xuất tại Việt Nam và Đông Á. Ông cũng đã lãnh đạo nhóm nghiên cứu hợp tác và phát triển các đề tài mật mã với Ban cơ yếu Trung ương.

GS. Phan Đình Diệu đã tích cực xây dựng những hợp tác khoa học với quốc tế. Những kết quả nghiên cứu của ông đã là những đóng góp quan trọng trong ngành. Ông đã được mời đến giảng bài hoặc làm giáo sư mời nhiều trường đại học uy tín trên thế giới ở Pháp, Mỹ, Đức, Nga, Canada, Tây Ban Nha, Nhật, Hung, Bugary, Ba Lan, Phần Lan.

Ông đã tổ chức những Hội nghị tin học quốc tế đầu tiên ở Việt Nam tạo cơ hội để các cản bộ trẻ của Việt Nam giao lưu học hỏi với các đồng nghiệp của nước ngoài. Với sức ảnh hưởng của mình, ông đã mời các chuyên gia Tin học nước ngoài về nước để đào tạo và phát triển các nhóm nghiên cứu trong nước, nhiều chuyên gia đã gắn bó lâu dài và trở thành người bạn khoa học của Việt Nam.

Với sự phát triển của đội ngũ cán bộ khoa học và công nghệ trong cả nước, ông đã sáng lập ra Hội tin học Việt Nam vào cuối năm 1988 và đảm nhận trách nhiệm Chủ tịch Hội hai khoá đầu tiên.

Một người thầy tận tình, nghiêm khắc

Không chỉ là một nhà khoa học và một nhà chiến lược khoa học tài năng, GS. Phan Đình Diệu còn là một người thầy gần gũi, tận tình mà nghiêm khắc với học trò. Ông có thời gian làm cán bộ giảng dạy tại Khoa Công nghệ Thông tin (sau này là Trường ĐH Công nghệ, ĐHQG Hà Nội), và là chuyên gia cao cấp của Đại học Quốc gia Hà Nội.

GS. Phan Đình Diệu dành cả cuộc đời cho chủ trương xây dựng và phát triển hệ thống các tổ chức đào tạo – nghiên cứu CNTT tiên tiến tại Việt Nam, đặc biệt đối với các khoa CNTT trọng điểm. Ông quan tâm đề xuất chủ trương xây dựng bảy khoa CNTT trọng điểm trong Chương trình quốc gia về CNTT tới năm 2000 của Việt Nam.

Ông tích cực ủng hộ và tạo điều kiện cho Đề án hiện đại hóa Khoa CNTT – Đại học Quốc gia Hà Nội với tổng kinh phí 4 tỷ đồng (3 tỷ đồng tới Khoa CNTT, 500 triệu đồng tới Khoa Điện tử – Viễn thông và 500 triệu đồng tới Khối phổ thông trung học chuyên Toán – Tin); nguồn kinh phí này đã phát huy hiệu quả trong việc hình thành một nền tảng khởi đầu quan trọng phát triển Khoa CNTT, trường ĐHCN lớn mạnh như ngày nay.

Giáo sư rất quan tâm tới việc phát triển các nhóm khoa học – công nghệ tiên tiến về CNTT. Vào khoảng hai năm 1999-2000, sau khi nghe PGS. TS Hà Quang Thụy trình bày định hướng một nhóm nghiên cứu về khai phá dữ liệu và phát hiện tri thức từ dữ liệu, trước mắt tập trung vào học máy mô tả phức và khai phá tập phổ biến, Giáo sư Phan Đình Diệu rất vui, khuyến khích và động viên nhóm.

Sự động viện của Giáo sư Phan Đình Diệu, một nhà khoa học chiến lược, đã tăng thêm niềm tin và động lực để nhóm nghiên cứu này tích hợp một cách hiệu quả hoạt động đào tạo chất lượng cao với hoạt động nghiên cứu – triển khai tiên tiến để phát triển vững mạnh và bền vững nhóm nghiên cứu Khai phá dữ liệu (trước đây) và Phòng Thí nghiệm Khoa học dữ liệu và Công nghệ tri thức (hiện nay) của Trường ĐHCN, ĐHQGHN.

Trong suốt sự nghiệp dạy học, ông đã dạy nhiều môn Toán học, Tin học và Triết học, biên soạn nhiều giáo trình, đặc biệt là các môn học có tính chất khai mở, dự báo những hướng đi mới của sự phát triển khoa học tính toán, như các sách về Logic toán: cơ sở toán học của tin học, Lý thuyết độ phức tạp tính toán, Lý thuyết mật mã và an toàn thông tin. Những bài viết khoa học, những cuốn sách và giáo trình đều được ông viết rất trong sáng, sâu sắc, chặt chẽ và đầy tính sư phạm.

Các con trai, gái, dâu, rể đều theo đuổi sự nghiệp khoa học – giáo dục và công tác tại các môi trường Pháp, Mỹ, Việt Nam. Trong đó GS Phan Dương Hiệu, PGS Phan Thị Hà Dương, là những nhà toán học sớm đạt được nhiều thành tựu từ khi còn trẻ.

Từ năm 2003, ông tham gia diễn đàn cải cách giáo dục của 23 nhà khoa học trong và ngoài nước do GS Toán học Hoàng Tuỵ khởi xướng, có tên là “Hướng về giáo dục”. Phương châm “cải cách giáo dục: mệnh lệnh của cuộc sống” đã được nhóm duy trì trong các hoạt động góp ý, phản biện chính sách sau này.

Không chỉ là một nhà khoa học đóng góp cho sự nghiệp phát triển Toán học và Tin học, ông còn là một người trí thức đóng góp trí tuệ và tâm huyết cho đất nước, từ những ngày tuổi trẻ cho đến những năm tháng cuối.

Ông đã là Đại biểu Quốc hội khoá 5 trước khi nước nhà còn chia cắt và khoá 6 ngay khi đất nước thống nhất. Ông đã là Uỷ viên uỷ ban đối ngoại, uỷ viên Uỷ ban Văn hoá và Giáo dục của Quốc hội. Với tư duy độc lập, logic, kết hợp với sự tìm hiểu sâu sắc về triết học và chính trị xã hội, Giáo sư Phan Đình Diệu đã có những cách nhìn sâu rộng về thời cuộc, xu hướng phát triển và những sự đổi thay cần thiết cho đất nước.

Những ý tưởng của ông là một sự nhất quán xuyên suốt trải qua những đổi thay của các thời kỳ vì đã được xây dựng trên cơ sở khoa học, phân tích các dữ liệu thực tế, phân tích các vấn đề cốt lõi của sự phát triển nền kinh tế và xã hội, mang một tầm nhìn xa và vẫn còn giá trị sau nhiều thập kỷ.

Tuyết Nga