GS Ngô Bảo Châu và một cõi quê hương

Đó là chia sẻ của PGS.TS Trần Lưu Vân Hiền - mẹ GS Ngô Bảo Châu về người con trai duy nhất của mình.

Nhân sự kiện GS Ngô Bảo Châu vừa giành Huy chương Fields - giải thưởng danh giá trong lĩnh vực toán học, chúng tôi xin trích đăng bài viết của tác giả Mạnh Cường trên báo Thể thao & Văn hóa về nhà toán học tài danh này:

Mẹ của GS Ngô Bảo Châu là PGS.TS Trần Lưu Vân Hiền, bà sinh năm 1946, người gốc Hà Nội. Năm 1964 bà đỗ ngành hóa dược Trường ĐH Bách Khoa. Ra trường bà công tác tại Bộ Y tế, rồi làm tại Viện Y học Cổ truyền Trung ương đến lúc nghỉ hưu. Bà sinh Ngô Bảo Châu năm 1972.

Thuở nhỏ, Châu sống với ông bà ngoại tại một căn nhà ở phố Hàng Bài. Trong gia đình ông ngoại là người thân thiết và có ảnh hưởng với Châu nhất. Thân sinh bà Vân Hiền, cụ Trần Lưu Hân sinh năm 1922, vốn là học sinh trường Bưởi, cùng lớp với những nhà trí thức lớn như Hồ Trúc, tức Thứ trưởng Bộ Giáo dục Nguyễn Tài Uyên; ông Cay-xỏn Phôm-vi-hản, Chủ tịch Đảng Nhân dân Cách mạng Lào, GS.Nhà giáo Nhân dân Ngô Thúc Lanh… Sau khi nước nhà độc lập, hưởng ứng lời kêu gọi xóa giặc dốt của Chủ tịch Hồ Chí Minh, ông mở trường tư thục đầu tiên của Hà Nội mang tên Chu Văn An tại phố Bạch Mai. Trường hoạt động bằng tiền của gia đình, do ông làm hiệu trưởng. Năm 1946 ông lên Việt Bắc tham gia kháng chiến. Năm 1957 ông về Hà Nội và học khóa 1 tại chức trường ĐH Bách Khoa ngành vô tuyến điện, và ông làm việc tại Bộ Văn hóa cho đến lúc nghỉ hưu.

Người cha của Ngô Bảo Châu, GS.TSKH Ngô Huy Cẩn, là một trong hai Phó Tiến sĩ của Hà Nội gia nhập quân đội trong đợt tổng động viên năm 1972 , khi đó ông làm việc tại UB Khoa học Kỹ thuật Nhà nước. Trong quân ngũ ông được phân về Phòng Thiết kế Quân giới Tổng cục kỹ thuật, làm nhiệm vụ chế tạo vũ khí. Năm 1987 ông chuyển ngành về cơ quan cũ với quân hàm Trung tá, lúc này đã trở thành Viện KHKT Việt Nam.

Tháng 6/1972, hết thời hạn huấn luyện tân binh, đơn vị Ngô Huy Cẩn chuyển quân lên Hà Bắc. Hành quân qua Hà Nội, ông được tin báo vợ sinh con trai. Cả Trung đội đứng ra xin phép để chàng lính binh nhì có học vị cao và lớn tuổi nhất đơn vị về thăm vợ. Chỉ huy quyết định, đơn vị sẽ ghé qua nhà hộ sinh rồi tiếp tục hành quân. Một cảnh tượng chưa từng có năm ấy đã diễn ra: Trung đội “chuẩn bị đi B” tập trung trước cửa nhà hộ sinh để một người lính được thăm vợ con trước lúc lên đường.

Khi mẹ mang bầu Châu cũng là lúc cha đang huấn luyện tân binh. Lương của ông Phó TS tương đương với kỹ sư cấp 1 là 73 đồng, chuyển thành phụ cấp binh nhì 5 đồng, bằng vài bát phở thời ấy. Bà Hiền bụng mang dạ chửa cùng cơ quan đi sơ tán, bữa đói bữa no. “Thời ấy quá kham khổ nhưng cả nước khó khăn nên mình không cảm nhận được cái khó” - bà kể lại. Chuẩn bị đến ngày sinh, bà quay về Hà Nội.

Châu chào đời vào những ngày đế quốc Mỹ thực hiện âm mưu hủy diệt “đưa Hà Nội về thời kỳ đồ đá”. Trong căn phòng nhỏ ở ngôi nhà 47 Hàng Bài gần rạp Tháng Tám, bà nhờ họ hàng đào một cái hầm để hai mẹ con trú ẩn trong những đợt đánh phá của kẻ thù.

Anh em cùng Trung đội của Ngô Huy Cẩn thường dành suất sữa của mình để ông gửi về cho con. Đó là loại sữa đặc có đường của Liên Xô viện trợ. Châu rất mê uống sữa. Sau này khi mọi người hỏi về Châu, PGS Vân Hiền chỉ cười: “Châu học giỏi có khi là do được ăn nhiều sữa của Liên Xô”.

Lúc 4 tuổi Châu biết đọc báo, mẹ đã rất ngạc nhiên. Cấp 1, Châu thi vào Trường Thực nghiệm Giảng Võ, trường thực nghiệm đầu tiên tại Việt Nam. Châu được các thầy cô giáo chú ý bởi tính hiếu học và hiếu động. Châu nghĩ rất nhanh và nói rất nhiều, cậu bé thích có dịp kể cho các bạn nghe những câu chuyện mà mình đã đọc và thích được các thầy cô giáo hỏi để được đưa ra giải đáp.

Hết cấp 1, Châu thi vào lớp chuyên toán của Trường cấp II Trưng Vương. Năm cuối cấp 2, Châu tham dự kì thi học sinh giỏi toán thành phố Hà Nội với số điểm 19,75/20, kì thi chỉ có thêm một giải Ba, không có giải Nhì. Đó là dấu ấn đầu tiên của Châu tại những kì so tài.

Hết cấp 2, Châu thi vào lớp chuyên Toán A0 Trường đại học Tổng hợp. Năm lớp 11 và lớp 12, Châu đoạt liền 2  Huy chương vàng Olimpic toán quốc tế. Năm 1989, Châu chuẩn bị đi du học Hungary thì phải dừng lại vì Chính phủ nước bạn ngừng cấp học bổng. Đúng lúc đó, GS Paul Germain, Tổng Thư ký Viện Hàn lâm Khoa học Pháp, sang làm việc với Viện Cơ học. GS Cẩn đưa Châu đến Viện để con có dịp tiếp xúc với một nhà khoa học lớn. Khi biết Châu đoạt 2 huy chương vàng toán quốc tế, GS Paul Germain rất ấn tượng. Bất ngờ, sau 2 tháng GS Paul Germain gửi thư thông báo ông đã tìm được học bổng ở Pháp cho Châu. Đang học tiếng Hung, Châu chuyển sang học tiếng Pháp. Sau hai tháng học tiếng Pháp do chính ông ngoại - cụ Trần Lưu Hân dạy, anh đã vượt qua vòng phỏng vấn gắt gao của Đại sứ quán Pháp.

Sang Pháp, với vốn tiếng Pháp của hai tháng học tại nhà, Châu học ngay năm thứ nhất của Trường Paris 6, giống như những sinh viên bản địa khác. Năm thứ 2, các giáo sư Trường Paris 6 khuyên anh thi vào Trường Ecole Normal Superior, thường gọi là Trường Sư phạm Paris. Sau 7 năm học tại trường đại học danh tiếng bậc nhất nước Pháp này, Châu hoàn thành chương trình đại học, thạc sĩ và bảo vệ luận án tiến sĩ khi mới 25 tuổi. Tháng 6/2004, anh được công nhận hàm Giáo sư tại Trường Đại học Paris-Sud, hay còn gọi là Trường Paris 11, ở tuổi 32. Một năm sau, Ngô Bảo Châu được đặc cách phong hàm Giáo sư tại Việt Nam.

Ngô Bảo Châu lập gia đình sau khi đã học xong chương trình thạc sĩ. Năm 1995, vợ anh, chị Nguyễn Bảo Thanh theo chồng sang Pháp và hiện nay cả gia đình sống tại Viện Nghiên cứu Princeton của Mỹ, nơi anh làm việc. Họ đã có 3 cô con gái xinh xắn, con gái lớn là Ngô Thanh Hiên, 15 tuổi, thứ 2 là Ngô Thanh Nguyên, 10 tuổi và em út là Ngô Hiền An, 7 tuổi. Các cháu vẫn nói tiếng Việt và mùa hè năm nào cũng trở về Hà Nội sống với ông bà nội.

PGS.TS Trần Lưu Vân Hiền nói: “Theo tôi, thành công của Ngô Bảo Châu hôm nay hội tụ do 3 yếu tố: năng khiếu và lòng đam mê khoa học, bởi làm toán là lao động vô cùng nhọc nhằn; điều kiện học tập và được làm việc với các nhà toán học đầu ngành trên thế giới và gốc rễ cơ bản chính là việc đào tạo trong nước.

Với tôi Châu là đứa con sống có tình có nghĩa, có trách nhiệm với gia đình và luôn hướng về nơi chôn nhau cắt rốn. Có điều kiện là Châu về nước để bồi dưỡng các thế hệ học toán trẻ. Tôi vẫn hay nói với Châu, đây là nơi con có những điều thân thiết nhất, có bố mẹ, gia đình họ hàng, bạn bè, thầy cô và đồng nghiệp rất yêu quý. Hà Nội là quê hương của con, Việt Nam là Tổ quốc của con".