Dấu tích thành lũy quân sự duy nhất của triều Nguyễn ở Khánh Hòa

Năm 1792, quân Nguyễn Ánh chiếm được 2 phủ Diên Khánh và Bình Khang (đất Nam Trung Bộ ngày nay). Nhận thấy đây là vùng đất chiến lược, giao thông thủy - bộ từ Bắc vào Nam thuận lợi, gần cửa biển Nha Trang, nên năm 1793, Nguyễn Ánh cho xây dựng thành Diên Khánh làm căn cứ quân sự chiến đấu lâu dài với quân Tây Sơn

Theo sử sách, thành Diên Khánh được đắp bằng đất, có dạng hình con rùa, chu vi 636 trượng 7 thước 4 tấc, cao 7 thước 5 tấc, mở 4 cửa, hào rộng 4 trượng, sâu 6 thước. Thành do Hoàng tử Cảnh trực tiếp trông coi xây dựng. Thành có diện tích khoảng 3.6000 m2 với 6 đoạn trường thành, được trổ 6 cổng, mỗi cổng đều có vọng lâu để lính canh nhìn được ra xa

Năm Thiệu Trị thứ 7 (1847), thành được xây dựng bằng gạch. Đến thời Khải Định (1916-1925) các cổng được trùng tu. Năm Minh Mạng thứ 4 (1823) hai cửa tả hữu bị lấp, chỉ còn lại 4 cửa Đông (hình ảnh), Tây, Tiền, Hậu

Cổng thành không có hoa văn trang trí cầu kỳ mà chỉ ghi tên từng cổng bằng chữ Hán: Đông môn, Tây môn, Tiền môn, Hậu môn. Nối liền 4 cổng là hệ thống tường thành đắp bằng đất thoai thoải phía bên trong, hơi thẳng đứng phía bên ngoài. Phía ngoài là hệ thống hào sâu. Các góc thành được đắp nhô ra ngoài để dễ dàng quan sát, có ụ đất cao để đặt súng đại bác, gọi là pháo đài góc - một đặc điểm nổi bật của kiến trúc quân sự Vauban (Pháp)

Sử sách cho biết, nhiều trận giao tranh ác liệt giữa quân Tây Sơn và quân Chúa Nguyễn đang giữ thành. Cụ thể, năm 1794, quân Tây Sơn do Trần Quang Diệu kéo vào đánh chiếm thành, quân Nguyễn Ánh phản công, hai bên đều tổn thất nhất định. Năm 1795, tướng Trần Quang Diệu lại mang hơn 15.000 quân bộ và 5 đạo thủy binh tấn công thành Diên Khánh. Một trận thủy chiến ác liệt diễn ra trên dòng sông Cái. Thủy quân Tây Sơn giành được thắng lợi và tiến lên vây hãm thành Diên Khánh. Nguyễn Ánh cho quân ra giải vây và vẫn kiểm soát thành Diên Khánh

Bốn cổng thành được xây dựng giống nhau bằng gạch nung, trát vôi vữa, tạo thành một hình khối dài khoản 15m. Vòm cuốn ở giữa rộng gần 3m, cao gần 2 mét rưỡi tạo thành lối đi phía dưới

Hình ảnh thành Diên Khánh nhìn "cửa Tiền". Hai bên các cổng xây bậc cấp để đi lên, phía trên cổng được xây lầu tứ giác, trên cùng là cổ lầu có mái uốn cong lợp ngói âm dương

"Cửa Tây" thành Diên Khánh. Vào đầu những năm 2000, thành Diên Khánh đã được trùng tu, sơn sửa, gia cố lại những nơi bị xuống cấp nghiêm trọng

Thành cổ Diên Khánh có giá trị nhiều mặt về lịch sử, văn hóa, khoa học nên năm 1988 đựợc xếp hạng là di tích cấp quốc gia

Học sinh huyện Diên Khánh (Khánh Hòa) đi học về bên đoạn thành cổ. Hiện nay, các cơ quan hành chính của huyện Diên Khánh đều đóng ở trong thành cổ này kể từ sau ngày giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước (1975)

"Cửa Hậu" hiện nay không còn là lối đi, bị cây cối bao phủ và tiềm ẩn nguy cơ bị ô nhiễm ở khu vực này. Thành Diên Khánh cũng là trung tâm kinh tế, chính trị, văn hóa của tỉnh Khánh Hòa qua các thời kỳ lịch sử, từ năm 1802 đến đầu năm 1945