Không chỉ là bệnh của nòi giống

Những người xuất sắc hơn mà chúng ta đang nói đến - thì tiếp tục học lên nữa để trở thành nhà khoa học, chuyên gia giỏi, bác sĩ giỏi, nhà giáo giỏi, luật sư giỏi... Và trong từng lĩnh vực nỗ lực tiếp để trở thành những người hàng đầu.

Tại các quốc gia tiên tiến

Bộ phận tinh hoa này đương nhiên có vai trò to lớn trong sự phát triển, được săn đón với những ưu đãi vượt trội. Ngoài ra họ còn được tôn lên là những cố vấn hàng đầu, đầy uy quyền trong việc hoạch định những chiến lược lớn về mọi lĩnh vực của quốc gia. Những đóng góp của họ luôn được đền đáp xứng đáng. Các chính khách khôn ngoan thường xuyên tham vấn họ và ý kiến của họ luôn được tôn trọng, đôi khi nhờ sự tham vấn ấy mà làm thay đổi cả một chính sách lớn nào đó.

Tại các quốc gia kém phát triển

Lương trả cho đội ngũ tinh hoa này thường là không xứng đáng, danh dự của họ không được coi trọng, vì thế họ quay sang làm việc cho các tập đoàn tư bản nước ngoài, thậm chí bỏ đất nước sang lập nghiệp ở quốc gia khác. Tại đó họ tìm thấy vị trí là những chuyên gia hàng đầu cho dù thay vì phục vụ tổ quốc, họ phục vụ người trả tiền.

Và ở nước ta...

Chúng ta được xem là dân tộc trọng sự học. Trên thực tế điều đó không sai. Nhưng suốt nhiều năm qua, con đường trở thành nhà chuyên môn lớn ở Việt Nam chỉ là bước khởi đầu cho sự nghiệp một con người. Cả về mục đích vật chất lẫn vị thế tinh thần. Một chuyên gia giỏi đến đâu chăng nữa cũng thua xa mọi mặt một quan chức đôi khi tiến thân bằng nịnh nọt.

Tiền bạc dù quan trọng, cũng chỉ là một phần. Cái chính là nếu cứ ở vị trí chuyên gia, anh ta hầu như chỉ là kẻ vô danh. Tiếng nói của anh ta chả có mấy ai nghe. Thậm chí nhiều phen tài đi kèm với tai hoạ. Thế là vô hình trung, cả từ phía quyền lợi cá nhân, cả từ phía cơ chế xã hội đều định hướng công dân xuất sắc của mình tới cái đích cuối cùng là một chức vụ nào đó trong bộ máy quyền lực.

Khi có một chức vụ nào đó anh ta mới thực sự yên trí. Nhưng đến đây thay vì củng cố uy tín của mình bằng kiến thức-một điều mà anh ta có muốn làm cũng không được nữa rồi, anh ta sẽ tìm cách leo cao hơn bằng đủ thứ mưu mẹo, tuyệt nhiên không cần đến những gì phải dầy công và trên thực tế rất gian nan mới có được. Thế là, đáng lẽ chúng ta có một nhà khoa học, một chuyên gia, một nhà văn, một nghệ sĩ... đầy khả năng đóng góp lớn cho đất nước, thì lại có một ông quan, ăn không nên đọi, nói không nên lời, chỉ biết ngậm miệng ăn tiền hay tìm cách ngăn cản người khác tiến thân một cách chính đáng.

Khi một bậc tiền nhân chua chát thốt lên: hình như trong bụng mỗi người Annam đều có sẵn một ông quan, là ông muốn nói đến căn bệnh của nòi giống. Nhưng nếu bậc tiền nhân đó sống lại, được chứng kiến thực trạng xã hội của chúng ta thì hẳn ông sẽ thấy nhận xét trứ danh kia cũng mới chỉ đúng một phần.

Tạ Duy Anh