(Dân trí) - Là thành phố lớn nhất Tây Nguyên, Buôn Ma Thuột được gọi với gần 20 tên khác nhau. Đây là thành phố được đặt theo tên của một tù trưởng người Êđê nhưng thân thế của ông còn ít người biết đến.
Địa danh Buôn Ma Thuột (tỉnh Đắk Lắk) là vùng đất gắn với một buôn của đồng bào Êđê Kpă từ cuối thế kỷ XIX. Nhiều người tò mò về nguồn gốc, sự ra đời của tên gọi đặc biệt này.
Đây là thành phố có nhiều tên gọi nhất Việt Nam với gần 20 cách gọi khác nhau như: Ban Mê Thuột, Buôn Ma Thuật, Ban Mê, Ban Ma Thuộc, Ban Ma Thuột, Buôn Mê, Ban Mê Thuộc, Bản Mế Thuột… Tuy nhiên, tên gọi đúng và được công nhận của thành phố là Buôn Ma Thuột.
Theo nhiều nhà nghiên cứu, tên thành phố được đặt theo tên tù trưởng người Êđê là Ama Thuột và Buôn Ma Thuột có nghĩa là buôn làng của bố ông Thuột. Trải qua thời gian, được đọc chệch thành nhiều tên khác nhau, cho đến khi thành tên Buôn Ma Thuột hiện tại.
Đến nay, Ama Thuột chỉ được biết đến là một tù trưởng, còn gia thế, công trạng của ông đối với mảnh đất này rất ít người hiểu rõ. Các tài liệu, sử sách ghi lại về nhân vật lịch sử này cũng rất hạn chế.
Theo bà Linh Nga Niê Kđăm, Nhà nghiên cứu văn hóa Tây Nguyên, Ama Thuột là một nhân vật có thật và là một tù trưởng dũng mãnh, có tầm ảnh hưởng khắp vùng ngày ấy.
Thuở xa xưa, vùng đất này có 4 buôn làng đầu tiên của người Êđê. Các buôn làng với nhiều ngôi nhà dài, nằm dọc theo suối Ea Tam. Mỗi buôn đều có những già làng (tù trưởng) là người đứng đầu, có uy tín của buôn.
Theo truyền tụng trong dân gian, ông Ama Thuột có tên thật là Y Mun H'Dơk. Ông có 2 vợ và không có con nhưng có 5 người con nuôi.
"Ông Ama Thuột là một nhân vật gây nhiều tranh cãi, có người nói ông theo Pháp nhưng có rất nhiều người bảo vệ và khẳng định ông là một tù trưởng yêu nước. Do đó, việc lấy tên của ông đặt tên cho thành phố từng gây trái chiều. Sau đó, chính quyền vẫn thống nhất lấy tên vị tù trưởng này đặt cho thành phố", bà Linh Nga Niê Kđăm chia sẻ.
Bà Linh Nga Niê Kđăm kể, cách đây hàng chục năm, bà đã cùng những nhà nghiên cứu văn hóa khác đến thăm ngôi nhà sàn cũ của ông Ama Thuột do con nuôi ông sở hữu. Căn nhà này xưa bị cháy và được phục dựng lại.
"Trong căn nhà từng có rất nhiều chiêng, ché, dụng cụ săn bắn, các đồ gỗ… từ xa xưa để lại. Tuy nhiên, nhiều năm sau đó, những vật dụng này bị bán từ lúc nào không hay", bà Linh Nga Niê Kđăm nuối tiếc.
Theo tư liệu lịch sử, từ năm 1901, tên "Ban-Mé-Thuot" đã xuất hiện trên văn bản hành chính của người Pháp. Năm 1904, người Pháp chuyển thủ phủ hành chính từ Bản Đôn (huyện Buôn Đôn ngày nay) về khu vực buôn của Ama Thuột cai quản, lấy tên là Ban Mê Thuột.
Các tài liệu nghiên cứu về Ama Thuột rất hiếm hoi, trong cuốn sách Route des Tropiques của tác giả Roland Dorgeles, nhà xuất bản Aubin Michel (1944) của Pháp có trích về Ama Thuột.
Trong đó có đoạn được dịch lại: "Ông Ma Thuột này, thuộc bộ tộc Rhade Kpa, trước khi Pháp chiếm đóng, là trưởng một làng vô danh dựng chòi bên bờ suối Ea Tam. Những nhà thám hiểm đầu tiên đóng trại tại ngôi làng này đã tự nhiên gọi nó là Ban Mê Thuột, có nghĩa là làng của cha đẻ Thuột và chính nhờ họ mà người này sẽ để lại tên của mình cho hậu thế".
Tiến sĩ văn hóa Lương Thanh Sơn, nguyên Giám đốc Bảo tàng tỉnh Đắk Lắk, cho biết, qua hàng chục năm tìm hiểu về Ama Thuột, ông là một nhân vật hư hư, thực thực, có nhiều yếu tố khá huyền ảo và thông tin về ông rất ít ỏi.
Tuy nhiên, Tiến sĩ Sơn khẳng định, ông Ama Thuột là một nhân vật có thật, ông là con rể của Ama Blơi (Tù trưởng buôn Akŏ Siêr) ngày trước. Dẫu là một nhân vật tiếng tăm nhưng chân dung về Ama Thuột đến nay vẫn là một ẩn số.
"Tôi có đi đến các buôn làng, những nơi từng ghi dấu ấn của Ama Thuột để tìm kiếm nhưng không có bất cứ hình ảnh nào rõ nét. Có một số già làng đưa ra hình ảnh người đàn ông mặc khố và cho rằng đó là Ama Thuột. Tuy nhiên, đó vẫn là ý kiến của người dân và chưa có nhà nghiên cứu nào xác tín đó có phải là Ama Thuột hay không", Tiến sĩ Sơn cho hay.
Theo Tiến sĩ Sơn, thực tế nhiều người có những hoài nghi về Ama Thuột, cho rằng ông thân với Pháp, nhưng ông có theo Pháp hay không? Chúng ta cần phải hiểu bối cảnh lịch sử những người theo Pháp đều được chụp nhiều hình ảnh lưu truyền về sau, riêng Ama Thuột thì không thấy.
Tiến sĩ Lương Thanh Sơn cho biết, ngay cả cái chết của ông Ama Thuột cũng là một bí ẩn chưa có lời giải đáp. Năm 1904, Pháp dời thủ phủ từ Bản Đôn về Buôn Ma Thuột. Đến năm 1923, thành lập tỉnh Đắk Lắk và cũng trong năm 1923, ông Ama Thuột qua đời.
"Ông Ama Thuột chết trong một vụ hỏa hoạn lớn, nguyên nhân dẫn đến vụ cháy vẫn còn rất nhiều nghi vấn. Khi ông mất, đã xảy ra một cuộc tranh giành tổ chức tang lễ cho ông. Bởi, theo phong tục của người Êđê, ai đứng ra tổ chức tang lễ, người đó sẽ được thừa kế tài sản. Vào thời điểm này, Ama Thuột được cho là người sở hữu rất nhiều tài sản khắp các buôn làng rộng lớn", Tiến sĩ Sơn trao đổi.
Đám tang của ông Ama Thuột từng được nhà văn Pháp Roland Dorgeles chứng kiến, ghi chép lại và đăng trên tạp chí Les Aunales số ra tháng 5/1930. Bài viết này sau được dịch lại với tựa đề "Đám tang ông Ma Thuột", đăng trên tạp chí Xưa và Nay - tác phẩm đang lưu giữ tại Bảo tàng tỉnh Đắk Lắk.
Một đoạn trích được dịch như sau: "Lúc sinh thời, ông Ma Thuột ấy là một nhân vật quan trọng. Ngôi nhà của ông ta dài nhất làng, có nghĩa là ông ta rất giàu. Chính bởi thế mà, một cách đương nhiên, những người Pháp đầu tiên đi ngang vùng này đã lấy tên ông ta để đặt cho nơi sau này trở thành lỵ sở của tỉnh Đắc Lắc. Ban Mê Thuột, nghĩa là thành phố của cha ông Thuột, bởi lẽ tại xứ sở kỳ lạ này, chính con cái cho cha mẹ tên".
Cũng trong bài viết của nhà văn Roland Dorgeles kể lại:
"Ngay sau khi vị tộc trưởng già qua đời, cả vùng sôi động hẳn lên. Đó không phải là cái chết của ông trùm tang tóc lên Đắc Lắc mà vì không biết ai sẽ là người thừa hưởng những con voi, trâu, ché rượu, cồng chiêng và thóc lúa ông ta để lại...
Toàn thể dân Ban Mê Thuột cùng dân các làng lân cận và cả đến những tay thợ săn voi của Bản Đôn đều có mặt; lên đường từ ngày hôm trước với ngọn đao trên vai, họ đã phải qua đêm sau hàng rào bảo vệ của một trạm nghỉ vì sợ bị cọp vồ".
Bài viết này cũng lột tả những tập tục của người Êđê trong đám tang rất lớn của Ama Thuột:
"Chính bầy voi và ngựa của người chết dẫn đầu đám tang… Để đưa được một bậc kỳ hào đến nơi an nghỉ cuối cùng thì gào thét tốt hơn là khóc lóc và do đó, tiếng gào thét của cái đám đông xô bồ ấy át cả tiếng trống.
Cuối cùng cũng đến mộ phần, một cái hố rộng với đáy bằng đất được nén kỹ và vách lót ván... Lần cuối cùng, bầy voi và ngựa lại chạy vòng quanh huyệt rồi sau một tín hiệu, toàn thể đám đông ùa vào, tay cầm dụng cụ, gậy gộc, vừa la hét, họ đổ đất lên hòm đến khi huyệt đã đầy. Chẳng bao lâu một nấm mồ nhô lên cao và ai ai cũng muốn có phần đất của mình trong đó", trích "Đám tang ông Ma Thuột" đăng trên tạp chí Xưa và Nay.
Để tìm hiểu về nguồn gốc, chân dung, sự nghiệp của ông Ama Thuột, Tiến sĩ Lương Thanh Sơn cho rằng, Bảo tàng tỉnh Đắk Lắk phải chăng nên cử cán bộ sang Pháp để tìm kiếm các tư liệu, có những nghiên cứu bài bản, chuyên sâu về Ama Thuột.
Nữ Tiến sĩ cũng bày tỏ sự trăn trở khi thành phố Buôn Ma Thuột đã cả trăm năm tuổi, cái tên Buôn Ma Thuột gắn với biết bao biến cố lịch sử nhưng nhân vật Ama Thuột vẫn còn quá ít người nghiên cứu rõ về ông.
"Chúng ta nên biết ơn, tri ân vị tù trưởng Ama Thuột, một người có uy tín và được đặt tên cho cả một thành phố. Do quá ít tư liệu về ông nên rất nhiều người hiểu chưa rõ, chưa kỹ về ông. Thiết nghĩ, thế hệ ngày nay cần phải nghiên cứu sâu sắc về chân dung, cuộc đời Ama Thuột cũng như những gì ông đã để lại cho hậu thế", Tiến sĩ Lương Thanh Sơn bày tỏ.
Buôn Ma Thuột ngày nay được biết đến là thủ phủ cà phê Việt Nam với thương hiệu cà phê có chỉ dẫn địa lý Buôn Ma Thuột. Thành phố Buôn Ma Thuột đã, đang được các cấp chính quyền nỗ lực xây dựng, phát triển thành trung tâm vùng Tây Nguyên và "Thành phố cà phê của thế giới".
