Làng "thêu áo cho vua" độc nhất vô nhị ở Hà Nội

Đầu thế kỷ XVIII, ngoại thành Thăng Long xuất hiện một làng thêu long bào nổi tiếng "ăn đứt" mọi hiệu thêu trong kinh thành, sang thời nhà Nguyễn (1802 - 1945) thì phát triển rất rực rỡ, đó là làng Đông Cứu. Hiện nay, ngoài việc thêu long bào phục vụ các loại hình diễn xướng sân khấu, Đông Cứu còn có nghề phục chế các long bào cổ để trở thành những di sản văn hóa cho đời sau chiêm ngưỡng.

Nghề độc nhất vô nhị 

Từ nội thành Hà Nội, xuôi về phía Nam khoảng 20km theo quốc lộ 1A không khó để hỏi thăm làng Đông Cứu thuộc xã Dũng Tiến, huyện Thường Tín, TP.Hà Nội. Nếu không đi sâu vào từng ngõ, hỏi thăm từng nhà thì ban đầu sẽ ngỡ rằng đây chỉ là một làng thuần nông như nhiều làng khác ở Bắc Bộ, tuy vậy nếu tiếp cận vào các xưởng sẽ thấy không khí làm việc cần mẫn của các thợ thêu làng nghề.

Theo các cụ cao niên của làng kể lại, nghề thêu long bào Đông Cứu có vào khoảng thể kỷ XVIII, tổ nghề là ông Lê Công Hành - một vị quan, người thôn Quất Động (Thường Tín), trong một lần đi sứ ở Trung Quốc đã biết được nghề thêu rồi mang về cho dân làng Quất Động và một số làng lân cận, trong đó có Đông Cứu. Tuy vậy, ở Quất Động là kỹ thuật thêu ren, còn ở Đông Cứu là thêu áo ngự, long bào.

Trải qua nhiều thăng trầm của lịch sử, đã có lúc nghề phát triển cực thịnh, đó là lúc dưới thời nhà Nguyễn, hầu như gia đình nào trong thôn cũng làm nghề thêu, hàng sản xuất ra đến đâu khách nơi nơi mua hết đến đó, nhà nào nhà nấy khá giả, có của ăn của để. Thậm chí, thợ thêu Đông Cứu đã từng được vua Nguyễn mời vào Huế để lập thành một đội chuyên thêu các trang phục hoàng cung.

Đến khi thực dân Pháp vào nước ta (cuối thế kỷ XIX), nghề có dấu hiệu đi xuống, chỉ còn vài nhà làm cầm chừng, song đến trước năm 1986 bắt đầu có bước phát triển mới khi kinh tế thị trưởng mở cửa, tín ngưỡng dân gian được coi trọng, nghề dần dần được vực dậy. Ngoài ra, làng còn phục chế các trang phục phục vụ cho việc bảo tồn, làm phim và sản xuất câu đối, tán, lọng, áo lễ, trang phục hầu đồng...

Nước ta là nước có khá nhiều làng nghề thêu, ngay như ở huyện Thường Tín đã có trên dưới 10 làng nghề thêu truyền thống nhưng mỗi làng nghề lại có một kỹ thuật thêu khác nhau. Đối với làng Đông Cứu, đặc trưng đó là thêu kim tuyến trên long bào, hay còn được gọi là lối thêu cổ. Người nghệ nhân sử dụng sợi kim tuyến để thêu các đường bao và đường viền của họa tiết như vẩy rồng, vân mây, họa tiết trang trí…khi hoàn thành sợi kim tuyến óng ánh tạo cảm giác bắt mắt hơn rất nhiều so với chỉ mầu thường.

Kỹ thuật thêu Đông Cứu có nhiều điểm đặc trưng mà không phải nơi nào cũng có như: Nhồi vòng quanh kim tuyến, thêu quắn, các kỹ thuật này tạo ra chênh lề, ghệch độn… hết sức độc đáo mà nghệ nhân thêu gọi đó là ngôn ngữ thêu.

Sự tỉ mỉ không chỉ ở lúc thêu mà trước đó các công đoạn như chọn chỉ tơ, chọn sợi kim tuyến, vẽ mầu, sáng tạo hình ảnh, in kiểu lên vải cũng vô cùng cầu kỳ, tỉ mẩn. Tuy là một màu chỉ, một mũi kim nhưng với bàn tay của các nghệ nhân, các đường viền có gì đó mềm mại, uốn lượn và nhẹ nhàng hơn rất nhiều so với các sản phẩm thêu ở nơi khác

Thậm chí, ở làng Đông Cứu mỗi nghệ nhân lại có một thế mạnh riêng, ví dụ như nghệ nhân Vũ Văn Giỏi chuyên thêu long bào, áo ngự, nghệ nhân Nguyễn Đắc Bảy thêu quạt vải; nghệ nhân Nguyễn Bá Tuy được biết đến với những sản phẩm hia, hài, nón thờ mẫu…

Chia sẻ với PV Dân Việt, nghệ nhân Vũ Văn Giỏi cho biết: Thêu theo kiểu hiện đại hoặc tự do người thợ tự điều chỉnh mũi kim, sợi chỉ miễn sao cho ra được hình hài rõ ràng, đáp ứng thị hiếu khách hàng. Còn theo lối cổ thì có quy thức rõ ràng và buộc phải tuân theo, các mũi thêu có một chiều thống nhất, cách rút kim, đẩy kim thẳng, nghiêng cũng có quy định rõ, chính vì thế một người thợ muốn thành thạo được một công được lối thêu cổ thì phải học nghề ít nhất 5 năm.

Rất hiếm người nào thạo được toàn bộ các công đoạn vì áo thờ thành hoàng làng, áo ngự thường phải ứng dụng nhiều kiểu thêu khác nhau, vì vậy mà để làm ra một tác phẩm hoàn hảo có lần nghệ nhân Vũ Văn Giỏi phải mất đến gần 2 năm, độ bền của áo ngự đó thường lên đến vài trăm năm. Công lao bỏ ra nhiều, tuy bán với mức giá trăm triệu cũng không lãi bao nhiêu, âu cũng là lòng yêu nghề tổ tiên để lại cũng như góp sức gìn giữ những giá trị truyền thống xưa để lại của các nghệ nhân làng Đông Cứu.

Giữ nghề là gìn giữ bản sắc văn hóa

Nghề thêu, phục chế long bào Đông Cứu ngay từ khi ra đời đã không chỉ là một nghề mưu sinh mà còn là một nét đẹp văn hóa. Trên mỗi bộ long bào không chỉ thể hiện uy quyền của vua chúa mà còn thể hiện bản sắc dân tộc, vì vậy cho dù nghề có thăng trầm như thế nào thì nhân dân Đông Cứu và các cơ quan quản lý văn hóa vẫn cố gắng gìn giữ nghề.

Thực tế, năm 2017, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã quyết định công nhận Nghề thủ công truyền thống thôn Đông Cứu là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, không chỉ giúp bảo tồn tốt hơn làng nghề mà còn mở ra thêm cơ hội phát triển kinh tế du lịch trải nghiệm của địa phương.

Trưởng thôn Đông Cứu Phạm Văn Mến cho biết, toàn làng có 572 hộ thì có tới gần 90% số hộ làm nghề thêu, trong đó, hơn 100 cơ sở thêu lớn (10 - 15 thợ thêu trở lên).

Ngoài thêu tay, hiện ở Đông Cứu, một số hộ đầu tư vào thêu máy. Trước khi thực hiện cách ly để phòng, chống dịch Covid-19, lúc nào trong thôn cũng tấp nập người đến lao động và giao thương. Ngoài ra, trước dịch Covid-19 làng còn có nhiều khách du lịch nước ngoài đến tham quan, họ đến trải nghiệm và tìm hiểu về văn hóa trang phục của vua chúa nước ta thời xưa.

Ông Nguyễn Thế Du, Chủ tịch Hiệp hội nghề thêu làng Đông Cứu chia sẻ, trong 40 năm trở lại đây làng nghề có bước nhảy vọt rất lớn, số lượng đơn hàng tăng lên đáng kể, thợ thêu có thu nhập ổn định. Các nghệ nhân tay nghề cao ý thức được việc gìn giữ nghề là gìn giữ vẻ đẹp văn hóa, vì vậy các nghệ nhân luôn động viên các thành viên trong gia đình học nghề và theo nghề lâu dài.

Hiệp hội hiện nay có khoảng 100 thành viên, ngoài việc truyền nghề theo kiểu truyền thống thì mấy năm gần đây các cơ quan chức năng cũng đã cung cấp kinh phí mở lớp nâng cao tay nghề phục vụ thị trường ngày càng khó tính.