Bão sa thải: Chuyện bình thường mới?

Mất việc trong một buổi sáng

Đó là một công ty của Mỹ, đã hoạt động ở Việt Nam được 12 năm. Sáng hôm đó, hai người Mỹ và hai người Việt Nam từ TPHCM ra Đà Nẵng. Cũng như những lần trước, họ tập hợp toàn bộ nhân viên để họp.

"Tất cả đều diễn ra bình thường, cho đến khi họ nói cần phải đóng chi nhánh Đà Nẵng. Cả văn phòng im bặt", Nguyễn Thùy Linh (28 tuổi) lập trình viên tại Đà Nẵng kể lại.

"Đó là một cú sốc lớn đối với tất cả chúng tôi. Chúng tôi chỉ có hai tiếng để vừa thu dọn đồ đạc, vừa bàn giao máy móc và ký thỏa thuận. Khi đó, thỏa thuận vẫn chưa được công ty đóng dấu. Họ yêu cầu chúng tôi ký trước, còn dấu xác nhận sẽ được đóng và gửi lại sau," cô gái nhớ lại sự kiện diễn ra cách đây vài ngày.

Gần 10 năm đi làm, Linh chưa bao giờ nghĩ rằng mình sẽ rơi vào hoàn cảnh này. "Không ai có bất kỳ thông tin gì, kể cả sếp của tôi, cho đến khi cuộc họp diễn ra. Vì chỉ có hai tiếng ít ỏi, chúng tôi không biết làm gì ngoài việc thu dọn mọi thứ theo chỉ đạo", cô nhớ lại.

Theo cam kết, Linh và các đồng nghiệp sẽ nhận được khoản đền bù thôi việc tùy theo thâm niên. Nếu đúng như vậy, cô sẽ được hưởng ba tháng lương. Thế nhưng, điều đó cũng không khiến cô yên lòng.

"Không đêm nào tôi ngủ được. Phải mất ba ngày sau tôi mới thực sự hoàn hồn, mấy hôm đó tôi cứ như người sống trên mây", cô gái nói.

Đồng nghiệp của Linh chủ yếu là những người đã gắn bó lâu năm với công ty. Lúc nhận tin, ai cũng bàng hoàng, không hiểu chuyện gì đang xảy ra. Có người chỉ biết đứng lặng, có người vào nhà vệ sinh khóc.

'Thậm chí, một anh đồng nghiệp của tôi vừa mua nhà trả góp, bây giờ biết xoay sở thế nào?", cô bức xúc.

Kể từ khi nhận quyết định thôi việc, Linh đã gửi hồ sơ ứng tuyển vào một số công ty ở Đà Nẵng nhưng vẫn chưa nhận được phản hồi. Nóng ruột, cô liên hệ với một người bạn làm trong lĩnh vực tuyển dụng và nhận được câu trả lời: "Có những vị trí chỉ tuyển vài người nhưng đã nhận đến hơn 100 hồ sơ".

Khi Linh chia sẻ câu chuyện của mình lên mạng xã hội, nhiều người bày tỏ sự đồng cảm, cho rằng tình trạng này không còn xa lạ trong thời gian gần đây. Một số người an ủi cô, trong khi những người khác chỉ lặng lẽ nhắn nhủ: "Rồi cũng phải học cách chấp nhận. Đây là thực tế tất yếu".

Đào Ngọc Dũng, 30 tuổi, một nhà thiết kế 3D tại TPHCM, bất ngờ bị dừng hợp đồng ngay sau kỳ nghỉ Tết với lý do "hàng không đủ cho nhân viên làm". Hơn 100 nhân viên trong công ty cũng rơi vào hoàn cảnh tương tự.

"Công ty không có chính sách đền bù cho nhân viên bị sa thải. Chỉ trong hai tháng cuối cùng, dù không đi làm, tôi vẫn được trả đủ lương cơ bản", Dũng chia sẻ.

Là trưởng nhóm thiết kế, Dũng phải đối mặt với nhiệm vụ khó khăn là thông báo quyết định sa thải cho những nhân viên dưới quyền. Anh mô tả đó là một trải nghiệm giống như tra tấn tinh thần.

'Tôi vừa giận dữ, vừa thương. Những nhân viên của tôi đã gắn bó lâu dài và làm việc rất chăm chỉ. Ngay cả tôi cũng không biết sắp tới mình sẽ ra sao, nên chẳng biết phải an ủi họ thế nào", anh bức xúc.

Sa thải "chớp nhoáng" thành chuyện... bình thường mới

Việc sa thải hàng loạt một cách đột ngột hiện đang chỉ được ghi nhận ở một số doanh nghiệp nước ngoài. Hiện tượng này gợi nhớ đến thị trường việc làm Mỹ từ cuối 2022 đến nay, khi nhiều tập đoàn công nghệ lớn bắt đầu sa thải hàng chục nghìn nhân viên. Các đợt sa thải quy mô lớn đặt ra câu hỏi liệu sa thải hàng loạt diễn ra từ bao giờ? Liệu nó có phải là một bình thường mới?.

Trả lời trên Vox, Louis Hyman, nhà sử học về công việc và kinh doanh tại Đại học Cornell, cho biết việc sa thải hàng loạt là hiện tượng được ghi nhận từ thế kỷ trước. Sau thế chiến II, kinh tế tăng trưởng phi thường. Khi đó, công đoàn công nghiệp xuất hiện. Hiệp ước Detroit giữa General Motors và United Auto Workers ra đời năm 1950.

"Đó là cơ sở cho một trật tự kinh tế mới, nơi người lao động chỉ đàm phán hợp đồng sau mỗi 5 năm, họ sẽ không đình công, đổi lại, công ty cam kết sẽ không sa thải người lao động", Louis cho biết. 

Tuy nhiên, khi kinh tế trở nên bất ổn vào những năm 1970, tình trạng sa thải quay lại, bước đầu với công nhân trong các nhà máy. Đến năm 1990, nhân viên văn phòng nằm trong bão sa thải.

"Đó là lúc chúng ta lần đầu tiên thấy thuật ngữ "thu hẹp quy mô" và đủ loại tái cấu trúc doanh nghiệp", Louis phân tích. 

Thu hẹp quy mô và tái cấu trúc doanh nghiệp cũng được sử dụng ở hầu hết các doanh nghiệp trên thế giới giai đoạn sau đại dịch Covid-19. Đây không phải là hiện tượng mới. 

Thạc sĩ Donald Nguyễn, giảng viên doanh nghiệp tại Đại học Ngoại thương và chuyên gia huấn luyện sự nghiệp tại VietSuccess Learning cho rằng, người lao động Việt Nam chưa quen với hình thức lay-off đột ngột và hàng loạt nên nhiều khi chưa có sự chuẩn bị tâm lý đủ vững vàng.

Theo ông Donald, khái niệm "lay-off" được hiểu là ngừng hợp đồng lao động bởi vì thay đổi định hướng kinh doanh. Vì vậy, nó hầu như không liên quan đến năng lực và mức độ đóng góp của nhân sự với doanh nghiệp. Việc lay-off tập thể chủ yếu xuất phát từ vấn đề chiến lược phát triển và kế hoạch tài chính của doanh nghiệp:

"Việc lay-off diễn ra nhanh hơn, quy mô lớn hơn nó có thể đến từ chu kỳ kinh doanh của doanh nghiệp ngày càng ngắn đi. Những quyết định này một phần đến từ cảm quan cá nhân của chủ doanh nghiệp.

Hiện nay chưa có nghiên cứu nào cho thấy việc kết thúc hợp đồng lao động đột ngột với người lao động có thể mang đến hệ quả nào cho tương lai không, nhưng về mặt hiện tại, nó đang mang lại lợi ích về mặt tài chính. Vì vậy, doanh nghiệp thường chọn cách này khi có chiến lược kinh doanh mới", Thạc sĩ Donald Nguyễn nhận định.

Tương lai nào cho "an toàn việc làm"?

Theo ông Donald Nguyễn, bối cảnh thị trường mới đòi hỏi nhân lực trẻ phải đáp ứng nhiều tiêu chuẩn hơn. Thành công không chỉ cần giỏi và liều, mà phải thêm sự lì lợm, nhanh nhẹn và linh hoạt. 

Theo chuyên gia, người lao động không thể thay đổi tình hình vĩ mô, nhưng có thể làm mới chính mình để đáp ứng với những biến động nhanh và khó lường của thị trường.

""Lì" có nghĩa là không bị những cảm xúc tiêu cực chi phối. Người lao động phải chấp nhận có những thời điểm gửi đến hàng ngàn hồ sơ để tăng tỉ lệ vượt qua vòng loại để được đi phỏng vấn", ông Donald Nguyễn chia sẻ.

Ông cho rằng thị trường việc làm Việt Nam từ trước đến nay vẫn thường khá dễ chịu so với nhiều thị trường nước ngoài. Do đó người lao động chưa quen với sự khắc nghiệt và chuẩn bị cho mình một tinh thần thép.

Bên cạnh đó, ngay cả trong những giai đoạn thuận lợi, người lao động vẫn luôn phải xây dựng cho mình một mạng lưới công việc đủ rộng, đủ bền vững để dễ tìm cơ hội hơn trong những thời điểm khó khăn.

Đặc biệt, kế hoạch dự phòng luôn là yếu tố cần phải có. Theo ông Donald, thị trường có thể biến động theo những cách chưa từng có, người lao động cần phải biết tích lũy về mặt dài hạn để sẵn sàng đối diện với mọi kịch bản.

Tại Singapore, thị trường lao động cũng ghi nhận tình trạng sa thải đột ngột hàng loạt trong vài năm qua. Weiyi Ng, trợ lý giáo sư tại Khoa Chiến lược và Chính sách, Trường Kinh doanh thuộc Đại học Quốc gia Singapore, đã thực hiện nghiên cứu và nhận thấy rằng so với việc sử dụng ứng viên nội bộ, việc liên tục tuyển dụng ứng viên bên ngoài là một động lực quan trọng, thúc đẩy đổi mới và nuôi dưỡng tinh thần doanh nghiệp từ bên trong.

Do đó các công ty công nghệ lớn sử dụng nhiều chiến lược khác nhau để đảm bảo nguồn nhân tài ổn định. Môi trường có tính cạnh tranh và luân chuyển cao góp phần vào sự đổi mới liên tục, cho phép doanh nghiệp ứng phó với biến động của thị trường. 

Đó là lý do nhiều doanh nghiệp không ngần ngại sa thải nhân viên đột ngột. Weiyi Ng cho rằng đây là một xu thế đáng báo động. Nó sẽ ảnh hưởng đến niềm tin chung của người lao động đối với thị trường và việc làm, gây xáo trộn không nhỏ tới cuộc sống của cá nhân người lao động. 

Theo ông, về mặt vĩ mô, cần xem xét lại các biện pháp bảo vệ người lao động để đảm bảo môi trường làm việc cạnh tranh lành mạnh, hỗ trợ được sinh kế và sự nghiệp của con người.