Việt Nam thất thu hơn 5.000 tỷ đồng/năm vì thuốc lá lậu, ngăn chặn ra sao?

Những năm gần đây, tình hình buôn lậu thuốc lá ở Việt Nam vẫn diễn ra khá phức tạp. Riêng giai đoạn 2019-2023, hơn 59.600 vụ thuốc lá lậu bị bắt giữ, 37,5 triệu bao thuốc lá lậu bị tịch thu và 22,1 triệu bao bị tiêu hủy. Theo đó, Nhà nước đã bị thất thu thuế khoảng 5.000-6.000 tỷ đồng/năm.

Riêng trong 10 tháng năm 2024, Hiệp hội Thuốc lá Việt Nam cho biết lực lượng chức năng của cả nước bắt giữ 7.523 vụ, tịch thu 3,1 triệu bao thuốc lá nhập lậu, tiêu hủy 1,4 triệu bao thuốc lá giả.

Tình trạng buôn lậu thuốc lá tăng mạnh 

Tại hội thảo "Dập tắt thuốc lá lậu" được tổ chức tại tỉnh Buriram (Thái Lan) mới đây, ông Rodney Van Dooren, Trưởng Bộ phận Phòng chống buôn lậu Tập đoàn Philip Morris International (PMI), cho biết thuốc lá lậu chiếm khoảng 15% tổng lượng tiêu thụ thuốc lá tại ASEAN. "Trong đó 4 quốc gia gồm Indonesia, Malaysia, Philippines và Việt Nam đã chiếm khoảng 95% sản lượng sản phẩm lậu được tiêu thụ vào năm 2017", ông nói.

Ông cho biết năm 2017, toàn khu vực ASEAN đã thất thu khoảng 2,9 tỷ USD vì nạn buôn lậu thuốc lá. Và theo dữ liệu gần đây nhất, mức tổn thất thuế trên khắp các nước ASEAN đã tăng lên khoảng 3,7 tỷ USD. Trong đó, Việt Nam thất thu thuế khoảng hơn 200 triệu USD, Indonesia thất thu thuế khoảng 1 tỷ USD, Thái Lan thất thu gần 200 triệu USD...

Chỉ ra nguyên nhân, bà Liyana Othman, Giám đốc Vận động chiến dịch cấp cao, Hội đồng Kinh doanh EU - ASEAN, cho rằng do sự chênh lệch lớn về giá thành và thuế suất giữa các nước ASEAN chính là "miếng mồi" thu hút tội phạm buôn lậu thuốc lá.

Chẳng hạn, thuế của các sản phẩm thuốc lá ở các nước như Singapore, Malaysia và Thái Lan nằm ở mức cao, kích thích nhu cầu mua thuốc lá lậu với mức giá rẻ hơn.

"Bên cạnh đó một trong những động lực thúc đẩy hoạt động buôn lậu thuốc lá do an ninh biên giới của các quốc gia khu vực ASEAN còn yếu. Ngoài ra, còn do nạn tham nhũng, lạm dụng các khu thương mại tự do và các loại thuốc lá "trắng" (thuốc lá được sản xuất hợp pháp theo quy định trong nước nhưng nhằm mục đích buôn lậu trái phép qua các quốc gia khác)", bà nhìn nhận.

Trong một hội thảo hồi tháng 7/2024, ông Kiều Dương, Vụ trưởng Vụ Chính sách, Pháp chế, Tổng cục Quản lý Thị trường nay là Cục Quản lý và Phát triển thị trường trong nước (Bộ Công Thương), cũng thừa nhận đường biên giới phức tạp, phương thức vận chuyển của các đối tượng ngày càng đa dạng, tinh vi; đối tượng vi phạm ngày càng liều lĩnh, manh động.

"Bên cạnh đó, nhận thức và tác động của nguồn thu bất hợp pháp... khiến công tác quản lý mặt hàng thuốc lá nhập lậu vẫn gặp nhiều khó khăn", ông nói.

Giải pháp nào kiểm soát thuốc lá lậu?

Theo bà Liyana Othman, điều quan trọng nhất để giảm tình trạng buôn lậu thuốc lá là cần tăng cường hợp tác xuyên biên giới. Các quốc gia cần tích cực đàm phán và cải thiện mối quan hệ hợp tác xuyên biên giới nhằm chống lại các vấn đề như buôn lậu.

"Bên cạnh đó, các chính phủ trong khu vực ASEAN cần phải đảm bảo áp dụng một chính sách thuế hài hòa, cân nhắc trong việc đưa ra quyết định. Việc tăng thuế quá cao cùng các quy định khắt khe có thể tiếp tay thúc đẩy hoạt động buôn lậu thuốc lá trái phép khi các sản phẩm hợp pháp có giá quá cao", bà Liyana nhìn nhận.

Ngoài ra, bà cho rằng cần tăng tính răn đe trong xử lý tội phạm, chuẩn hóa các khung hình phạt tối thiểu ở mức hình sự bao gồm cả phạt tù. Hành vi buôn lậu trái phép hiện chưa đủ tính răn đe.

"Đồng thời, cần áp dụng công nghệ thông tin, cải thiện khả năng theo dõi và giám sát chuỗi cung ứng và để ngăn chặn các sản phẩm thuốc lá lậu xâm nhập vào thị trường. Và yêu cầu các nền tảng thương mại điện tử cũng như các trang mạng xã hội phải chịu trách nhiệm trong bối cảnh kinh doanh thuốc lá lậu trên không gian mạng ngày càng tăng", vị chuyên gia đề xuất.

Để ngăn chặn tình trạng buôn lậu thuốc lá tại ASEAN, ông Rodney Van Dooren cũng cho rằng cần hợp tác song phương hoặc đa phương. Hiện đã có nhiều nền tảng hợp tác liên quốc gia đối với vấn đề này, nhưng cần có nền tảng mang tính ASEAN như các cơ quan hải quan, nhóm làm việc, ủy ban hải quan liên quốc gia...

"Bên cạnh đó chìa khóa giải quyết nạn buôn lậu thuốc lá nằm ở việc thực thi pháp luật. Chẳng hạn, tỷ lệ thuốc lá lậu của Singapore rất thấp (chỉ 3%) là do luật của Singapore quy định mức phạt rất cao đối với hành vi vi phạm và việc thực thi pháp luật rất chặt chẽ", ông nói.

Ông Rodney khuyến nghị để kìm hãm nạn buôn lậu thuốc lá, cần tuân thủ các quy định của thị trường nhập khẩu, hài hòa hóa các quy định của quốc gia trung chuyển, tận dụng các hiệp định thương mại quốc tế và mở rộng hợp tác vượt trên phạm vi của các cơ quan hải quan...

Theo ông, ASEAN nên áp dụng các quy định hài hòa, cân bằng, thông qua việc yêu cầu các nhà sản xuất và xuất khẩu tuân thủ luật pháp của quốc gia nhập khẩu, đồng thời điều chỉnh các luật lệ, quy định liên quan theo hướng có thể thực thi chặt chẽ.

Đồng thời kiểm tra các lô hàng thuốc lá nghi ngờ khi quá cảnh; yêu cầu lập danh sách cho phép tất cả nhà sản xuất, nhập khẩu, xuất khẩu và các nhãn hiệu liên quan, như Cục Thuế Nội địa (BIR) của Philippines đang áp dụng và đã được chứng minh là một biện pháp có hiệu quả cao.