Một người Việt trẻ cho lịch sử đối thoại với ký ức

Trong dịp giới thiệu một phần nội dung nghiên cứu này tại Việt Nam hồi đầu tháng 7, PV đã có dịp trò chuyện cùng cô, TS Giáo dục học Nguyễn Thụy Phương (1980), hiện là giảng viên Trường ĐH Paris Descartes.

Những con người mang "tinh thần Descartes"

Một cách ngắn gọn, chịcó thể cho biết trường Pháp tại VN trong giai đoạn hậu thuộc địa đã có vai trò như thế nào với sự phát Ŵriển của giáo dục Việt Nam?

TS Nguyễn Thụy Phương: Trước hết, trường Pháp tại VN trong giai đoạn 1945-1975 phát triển ţhủ yếu ở miền Trung và Nam VN như các trường Marie Curie, Jean Jacques Rousseau, trường Bác Ái ở Sài Gòn, Yersin ở Đà Lạt, Blaise Pascal ở Đà Nẵng. Ở miền Bắc, chỉ tồn tại duy nhất một trường trung học Albert Sarraut trong 10 năm 1955 - 1965. <įP>

Có thể coi đây như một hệ thống trường ngoại quốc tồn tại song song với hệ thống giáo dục quốc gia VN dưới thời Nhà nước VN của Bảo Đạũ (1949-1955) và VN Cộng hòa (1955-1975).

Vì vậy, vai trò của hệ thống này chủ yếu là tiếp tục đào tạo ra những thế hệ ngườũ trẻ Việt, thuộc giới tinh hoa trí thức, mang ảnh hưởng của văn hóa và giáo dục Pháp. Trường Pháp giai đoạn này không có ảnh hưởng trực tiếp đến nền giáo dục VN, nếu có chăng, thì là gián tiếp thông qua giới tinh hoa này.

Có phải những gia đình thượng lưu mới được học ở các trường này?

Trong suốt 30 năm tồn tại ở Việt Nam, trường Pháp luôn là một môi trường học đường đa văn hóa vì nguồn gốc xuất thân và gia đình của các học sinh rất phong phú: Việt, PhápĬ lai Pháp-Việt, Việt-Hoa, Pháp-Hoa, dân miền thượng, dân miền xuôi, người Lào, Campuchia, Thái Lan...

Từ 1948 đến 1958 vìĠcòn miễn học phí nên môi trường này còn pha trộn các giai tầng xã hội. Nhưng kể từ sau 1958, trường Pháp dần trở thành trường cho “thiểu số con nhà giàu”. Từ 1946 đến 1975, mỗi năm có khoảng từ 5.000 đến 10.000 gia đình cho con theo học (tính tổng cộng cáţ cấp học).

Trong 30 năm, có khoảng 100.000 học sinh Việt Nam theo học trọn vẹn hoặc một phần 12 năm đèn sách ở trường Pháp.

Ngay từ đầu thập niên 50, trường Pháp đã là “nạn nhân” cho chính sự thành công của mình vì sỹ số tăng liên tục mà cơ sở vật chất không đủ đáp ứng để tiếp nhận mọi đơn xin học nên ngay từ lúc đó đã manh nha hiện tượng đút lót và sang thập niên 60 thì hối lộ đã trở thành một “kỹ nghệ”.

Ngoài những tư liệu văn thư lưu trữ quý giá mà chị có điều kiện tiếp cận ở Pháp, Mỹ và Việt Nam, cDzn có một mảng "tài liệu" nghiên cứu khá lớn là những nhân chứng sống - các học sinh trường Pháp. Chị đã tiếp cận với "nguồn tư liệu sống" này ra sao?

Khởi đầu là tôi thông qua các hội cựu học sinh các trường trung học Pháp, rồi từ đó, thông qua từng con người cụ thể, các bác “truyền miệng” giới thiệu tôi với những bạn học cũ. Những con người ấy, đặc biệt là giáo viên trưᷝng Pháp những năm 50 - 60 hầu hết đã lớn tuổi, trẻ nhất là tầm ngoài 60 và cao tuổi nhất là 95-96 tuổi.

Bởi vậy, trong quǡ trình liên lạc, hễ ai "bật đèn xanh" cho gặp gỡ, thu thập thông tin và đối thoại là tôi lập tức thực hiện ngay, đến gặp trực tiếp, viết thư điện tử hay gọi điện.

Với tôi, mỗi cuộc gặp gỡ phỏng vấn lấy tư liệu là cuộc phiêu lưu. Tôi như được quay trở về với quá khứ của đất nước thông qua số phận những mảnh đời, như đang được đối thoại với một phần lịch sử của dân tộc. Mỗi conĠngười là một thân phận khác nhau. Có gặp gỡ - đối thoại và tìm hiểu thì mới biết họ là ai, và ngược lại “mình là ai” trong mắt họ.

Điều đó phụ thuộc vào lập trường chính trị của họ, vào hoàn cảnh họ rời Việt Nam ra sao, vào việc họ đã từng quay trở về cố quốc hay chưa thì tôi mới hiểu Việt Nam là gì trong suy nghĩ của họ và mới biết tôi là ai trong mắt họ.

Có những bác sống ở nước ngoài đã 40 năm, rất hiếm khi gặp người Việt, nên khi gặp, các bác thích lắm, trò chuyện tới 4 - 5 giờ đồng hồ, và cdz thiện cảm với mình như là “đại diện của tương lai Việt Nam” vậy.

Nhưng cũng có nhữŮg người, chẳng hạn bị rời Việt Nam trong những hoàn cảnh bi kịch hay bất đắc dĩ - khi được giới thiệu - cũng bày tỏ thái độ không muốn gặp, bởi "nói giọng Bắc à, người miền Bắc à, chắc là cộng sản rồi, thế thì không tiếp".

Có những bác, khi tiếp xúc rồi thì thể hiện sự hoài nghi "liệu có thế lực nào đứng sau để đốc thúc việc nghiên cứu này" (cười).

Những giá trị mà học sinh trường Pháp thu nhận được từ nền giáo dục này là gì?

Họ mô tả hệ thống trường Pháp và quãng đời học sinh của mình là một thành công đích thực mặc cho sóng gió của đường đời và số phận của gia đình. Họ đồng loạt đánh giá vai trò tíţh cực của nhà trường Pháp.

Họ công nhận môi trường giáo dục đó đóng vai trò quan trọng trong quá trình hình thành nhân cácŨ và sự thành công trong cuộc sống cũng như sự nghiệp sau này, mà thành công đây chính là khả năng thích nghi trong cuộc sống và vượt qua được sóng gió cuộc đời.

Nhà trường Pháp đem lại cho họ tinh thần nhân văn, tự do tư tưởng, tinh thần phê phán, phán xét độc lập và một “tinh thần Descartes” - nghĩa là khả năng tư duy và lập luận có phương pháp, rành mạch và lý tính.

Trong số những cựu học sinh, có những người trở thành người có danh tiếng hay uy tín trong Ÿã hội như Giáo sư Trịnh Xuân Thuận, bà Tôn Nữ Thị Ninh, bà Bùi Trân Phượng Henrik de Danemark, Hoàng thân Đan Mạch...

Trong lời mở đầu luận án, chị giới thiệu hai điểm nhìn trong công trình nghiên cứu của mình. Đó là "nhìn từ trên cao" và "nhìn từ dưới". Những điểm nhìn này mang đến cho chị bất ngờ gì?

Quả thực, chúng ta không thể thu gọn một hệ thống giáo dục vào các trường học, những tư tưởng hay toan tính chính trị. Điểm "Ůhìn từ trên cao" là điểm nhìn của những người thiết lập, quản lý hay kiểm soát hệ thống giáo dục. Điểm "nhìn từ phía dưới” là những trải nghiệm của chính những người đi dạy và đi học, làm nên đời sống học đường.

Nếu chúng ta nghiên cứu về lịch sử giáo dục mà nghiên cứu được cả hai mảng này thì mới đích thực là lịch sử giáo dục của một qu᷑c gia. Thông qua hồi ức của các cựu học sinh và giáo viên, chúng tôi muốn làm nổi bật một lịch sử dòng thứ, nghĩa là một lịch sử xã hội và nhân tình, như một dòng chảy ngầm đối trọng và song hành với lịch sử chính thống trong văn thư.

Nếu như ở trong các tài liệu chính thống, người Pháp nhìn nhận hệ thống trường Pháp là sự thất bại của h᷍, thể hiện thái độ bất mãn, thất vọng rõ ràng, thì ở "lịch sử hồi ức" của các cựu học sinh, trường Pháp lại là một thành công.

Như thế để thấy mối quan hệ mang tính tương trợ và bổ sung giữa lịch sử và hồi ức là quan trọng và đáng trân trọng như thế nào để hiểu về quá khứ.

TS Nguyễn Thụy Phương: "Xu hướnŧ hiện nay trên thế giới là các nền giáo dục quốc gia đều có nhu cầu học hỏi lẫn nhau trong cái nhìn so sánh, tương tác".