Trước khi lên tàu sang Pháp để tìm đường cứu nước, chàng trai trẻ Nguyễn Tất Thành đã có một thời gian sinh sống tại Sài Gòn, trong một căn nhà nhỏ ở quận 5.

Trong thời gian chờ tìm được công việc trên tàu viễn dương để sang Pháp, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã tạm trú tại Liên Thành thương quán số 1-2-3 Quai Testard - Chợ Lớn. Năm 1915, con đường này đổi tên thành Tổng Đốc Phương, nay là đường Châu Văn Liêm, quận 5.

Hiện nay, căn nhà số 5 Châu Văn Liêm vẫn còn được giữ lại làm di tích lưu niệm về Hồ Chủ Tịch.

Thời điểm đó, Chủ tịch Hồ Chí Minh mang tên Nguyễn Tất Thành từ trường Dục Thanh (Phan Thiết) vào Sài Gòn ngày 19/9/1910. Lúc vào đây, Người được sự giúp đỡ của ông Trương Gia Mô và ông Hồ Tá Bang.

Tới Sài Gòn, Người được bố trí sống tại nhà ông Lê Văn Đạt - một người bà con bên mẹ của cụ Trương Gia Mô. Sau hai ngày, Người được đưa đến ở trong một cơ sở của Liên Thành thương quán tại số 1-2-3 Quai Testard (công ty Liên Thành là một tổ chức hoạt động cách mạng gồm ba bộ phận với ba chức năng: Liên Thành Thương quán - làm kinh tế gây quỹ hoạt động, Liên Thành thư xã - tuyên truyền và truyền bá các sách báo có nội dung yêu nước, Dục Thanh học hiệu - mở trường dạy cho con em người yêu nước và lao động nghèo theo nội dung yêu nước và tiến bộ).

Ông Trương Gia Mô cũng chính là người đã đưa Nguyễn Tất Thành vào dạy ở trường Dục Thanh. Ông cũng cùng với các ông Hồ Tá Bang, Trần Lê Chất lo chuẩn bị cho Người vào Sài Gòn và lên tàu sang Pháp dưới tên Văn Ba.

Trong thời gian ở Sài Gòn, Người thường gặp gỡ một số nhà nho yêu nước đương thời trao đổi chí hướng, quan niệm cách mạng. Người khâm phục cụ Đề Thám, cụ Phan Châu Trinh, cụ Phan Bội Châu nhưng không hoàn toàn tán thành cách làm của một người nào.

Trong thời gian ở Sài Gòn, Người vừa dạy học vừa đi làm ở trường thợ máy (Eécole des Mécaniciens), vừa đi bán báo ở khu vực thương cảng để kiếm sống và tìm hiểu đời sống công nhân, nhân dân lao động cũng như các tàu ra vào cảng Sài Gòn.

Đây là thời gian hết sức quan trọng để Người có bước chuẩn bị trực tiếp về vật chất, tinh thần, phương tiện và có quyết định cuối cùng cho việc ra đi tìm đường cứu nước của mình.

Hiện nay, căn nhà số 5 Châu Văn Liêm, phường 14, quận 5 là di tích lưu niệm Chủ tịch Hồ Chí Minh. Di tích luôn được mở cửa để đón du khách tham quan.

Di tích này là căn nhà phố, có cửa sắt kéo, rộng 4m, dài 8,8m, có một tầng lầu, nền lót gạch bông, mái lợp ngói âm dương, có lót la phông bằng ván ép. Từ nền nhà đến trần cao 3m, chiều cao tầng lầu 4m, từ nóc đến mái cao 1m. Cầu thang lên lầu bằng gỗ. Trên lầu có ban công rộng 2m x 4m, cửa ra ban công bằng gỗ.

Di tích mới được trùng tu vào năm 1977. Tầng trệt của di tích đặt bàn thờ Chủ tịch Hồ Chí Minh. Trên lầu 1 trưng bày một số hình ảnh liên quan đến Công ty Liên Thành, hình ảnh về Sài Gòn thời kỳ 1910-1911...

 Di tích thường xuyên có khách đến tham quan vào những ngày lễ lớn, ngày sinh của Chủ tịch Hồ Chí Minh 19/5, ngày Người ra đi tìm đường cứu nước 5 tháng 6... Nhưng ngày này, người dân miền Nam lại đến di tích dâng hoa để tưởng nhớ ơn Người, thăm lại di tích lưu niệm của Người.

 Di tích số 5 Châu Văn Liêm được Bộ Văn hóa ký quyết định công nhận là di tích lịch sử số 1288-VH/QĐ ngày 16/11/1988.

Phạm Nguyễn - Xuân Hinh